नागरिक उन्मुक्ति पार्टीको घोषणापत्र सार्वजनिक (पूर्ण पाठसहित)

नागरिक उन्मुक्ति पार्टीको घोषणापत्र सार्वजनिक (पूर्ण पाठसहित)

७१२ दिन अगाडि

|

१७ कात्तिक २०७९

नेपाली काँग्रेसले राधाकृष्ण थारूलाई सम्झियोः परशुनारायण ‘आउट’

नेपाली काँग्रेसले राधाकृष्ण थारूलाई सम्झियोः परशुनारायण ‘आउट’

७१६ दिन अगाडि

|

१२ कात्तिक २०७९

नेपाली काँग्रेसले शनिबार पार्टी कार्यालय सानेपामा आगामी प्रतिनिधि र प्रदेश सभाको घोषणापत्र सार्वजनिक गरेको छ ।  सो घोषणापत्रमा पार्टीको पथप्रदर्शक भनेर विभिन्न व्यक्तिहरुको नाम दिइएको छ । जसमा राधाकृष्ण थारूको नाम अँटाएको छ । तर परशुनारायण चौधरीको नाम छैन ।  त्यस्तै, थारु, भूमिहीन, कमैया समुदाय लगायतको शान्तिपूर्ण संघर्षलाई आत्मसाथ त गरिएको छ । तर थरुहट मुद्दा, आन्दोलनबारे केही प्रसंग छैन ।  मुक्त कमैया, कमलरी लक्षित रोजगारी कार्यक्रम, नेपालका सबै जातजातिका भाषामा पठनपाठनको व्यवस्था गरिने लगायत योजना छ । को थिए राधाकृष्ण थारू ? बर्दिया, रत्नापुरका राधाकृष्ण थारू भूमिहीन किसान सुकुम्बासीका अगुवा थिए २०१५ सालमा बर्दिया क्षेत्र नं ६४ बाट प्रतिनिधि सभामा नेपाली काँगे्रसबाट सांसद भएका राधाकृष्णको त्यहाँका भूमिहीनहरूलाई अधिकार दिलाउनमा ठूलो योगदान छ ।  पछि राधाकृष्णका दुई भाइ छोरा पनि सभासद भए । २०५६ को प्रतिनिधि सभामा मंगलप्रसाद थारू कांगे्रसबाट सांसद चुनिएका थिए भने अर्का छोरा गोविन्द थारू नेपाल सद्भावना पार्टी (आनन्ददेवी) बाट २०६३ मा आन्तरिक विधायक चुनिएका थिए । यसरी थारु समुदायबाट एकै घरका ३ जना सांसद हुने श्रेय राधाकृष्ण थारूको परिवारलाई मात्र छ ।  आगामी चुनावमा बर्दिया १ (क) मा प्रदेश सभातर्फ उनै राधाकृष्ण थारूका छोरा श्यामप्रसाद थारु नागरिक उन्मुक्ति पार्टीको तर्फबाट उम्मेदवार तय भएका थिए । अहिले बर्दियामा नागरिक उन्मुक्ति पार्टीको माहोल राम्रो छ । श्यामप्रसाद थारु विजयी भएको भए एकै घरका ४ जना सांसद हुने रेकर्ड कायम हुनेथियो । तर अन्तिम समयमा उनी टिकटबाट वञ्चित भए । २०१५ सालमा बीपी कोइरालाले राधाकृष्ण थारूलाई मन्त्री मण्डलको सदस्य बनाउन प्रस्ताव गर्दा उनले परशुनारायण चौधरीलाई सिफारिस गर्दै भनेका थिए– परशुबाबु पढे, लेखेका शिक्षित गे्रजुएट छन् । म सामान्य साक्षरभन्दा उहाँ मन्त्री बन्न उपयुक्त छ । परशुनारायण तत्काल शिक्षा मन्त्री बनाइए पनि । परशुनारायण नेपाली काँगे्रसको महामन्त्रीसम्म रही पछि पञ्चायत प्रवेश गरेर मन्त्री भई सुविधाभोगी राजनीतिमा लागे तर राधाकृष्ण थारू काँगे्रसको राजनीतिक लिकबाट कहिल्यै टसमस भएनन् ।  विसं १९६७ मा जन्मिएका राधाकृष्ण थारूको २०४५ साल मंसिर २५ गते निधन भयो, त्यसबेलासम्म उनी नेपाली काँगे्रस बर्दियाको सभापति थिए ।  राजा महेन्द्रले लोकतान्त्रिक सरकारलाई २०१७ पुस १ गते ुकुु गरी निरकुंश पञ्चायती व्यवस्था थोपरे । त्यसबेला राधाकृष्णको बर्दियाको कोठिया र रत्नापुर गाउँस्थित घर प्रशासनले सिल गरेको थियो । पक्राउ पूर्जी जारी गरिएका उनी सपरिवार भारत प्रवास हुन बाध्य भए । पछि सुवर्णशमशेरको वक्तव्यपछि राजाले आममाफीको घोषणा गरेपछि उनी २०२५ सालमा नेपाल आए। राधाकृष्णको राजनीतिक यात्रा केलाउँदा धार्मिक अभियानबाट सुरु गरेको देखिन्छ । राणाकालमा सभा, भेला गर्न, गराउन पाइँदैनथ्यो । तर २००१ सालमा उनले बर्दियाको मैनापोखरमा थारू भक्त (शाकाहारी)हरूको सम्मेलन गराए । सभामा आफू पनि शाकाहारी भएको घोषणा गरे । उनले रैतीहरूको नाममा जग्गा हुनुपर्ने आवाज उठाए ।  २००३ सालमा उनले रैतीहरूबाट सही छाप गराएर उनीहरूको नाममा जग्गा हुनुपर्ने भनी विन्तीपत्र चढाउन श्री ३ पद्मशमशेरकहाँ काठमाडौं गए । व्यवस्था विरोधी काँगे्रसी भएको विरोधीहरूले बात लगाएपछि डिठ्ठा भद्रमान चित्रकारको रक्तकालीस्थित घरमा पाहुना भई बसेका उनलाई आठपहरियाहरूले पक्राउ गरे। उनले श्री ३ समक्ष विन्ती चढाए– हामी व्यवस्था विरोधी होइनौँ। थारू रैतीहरूको वारेस भई उनीहरूको नाममा जग्गा जमिन हुनुपर्यो भनेर विन्ती चढाउन आएका हौं। त्यसपछि राधाकृष्णले छुटकारा पाए। उनले चढाएको विन्ती पत्रले काम गर्यो २००४ सालमा बर्दियामा दौडाहा टोली आइपुग्यो। टोलीले १३ हजार विगाहा जग्गा भूमिहीन रैतीहरूको नाममा गरिदियो । तर उनीहरूले सो जग्गा एक वर्ष पनि राम्ररी उपभोग गर्न पाएनन् । राधाकृष्ण थारूले पुनः आन्दोलन चलाए । पछि अधिकार सम्पन्न आयोग बर्दियामा पठाइयो, जसले २५ हजार विगाहा जग्गा भूमिहीनहरूको नाममा गरिदियो। त्यसपछि उनी जमिनदारविरुद्ध अर्थात् बेठबेगारीविरुद्ध अभियानमा पनि लागे। राणा शासन ढलाउन २००७ सालको सशस्त्र आन्दोलनमा राधाकृष्णकै अगुवाईमा बर्दियाको राजापुर र गुलरिया बजार कब्जा गरिएको थियो। क्रान्तिकारीहरूले बजार कब्जा गरेपछि उनकै अध्यक्षतामा स्थानीय प्रशासन चलाउन स्थानीय क्रान्तिकारी सरकारका रूपमा समितिसमेत गठन गरिएको थियो।  मेलमिलापको नीतिपछि स्वदेश फिर्ता भएका राधाकृष्ण थारू अस्वस्थ थिए। तर ४ वर्ष लगातार प्रशासनमा तारेख धाए। पछि केही साथीहरूको सल्लाहमा २०२९ सालमा उपप्रधानपञ्चको उमेदवारी दिएपछि उनलाई प्रशासनले दुःख दिन छाड्यो।  त्यसबेला प्रशासनलाई लाग्यो, राधाकृष्णले पञ्चायतको समर्थन गर्यो तर उनको मनमा काँगे्रसबाहेक अर्को राजनीतिक आस्थाले स्थान पाएन।  २०१७ सालको कुमा जफत गरिएको सेफ प्रशासनले उनको छोरा मंगलप्रसाद २०५६ मा सांसद भएपछि मात्रै फिर्ता गयिो । अर्को छोरा गोविन्द थारूका अनुसार सेफभित्र आमाको बिहेका कपडाबाहेक अरु केही थिएन । चालीसौँ वर्षसम्म प्रशासनको चौरमा राखिएको सेफ खियाले थोरै खाएको थियो तर राधाकृष्णको परिवारले साँचो फेला नपर्दा, फुटाएर पनि सम्भव नभएपछि सेफ खोलेर हेर्न सकिएन । राधाकृष्ण थारूको सम्मानमा बर्दियाको सदरमुकाम गुलरियाको मुख्य चोकलाई राधाकृष्ण चोक नामकरण गरिएको छ। चोकमा उनको अर्धकदको शालिक पनि ठड्याइएको छ । उनको नाममा राधाकृष्ण थारू जनसेवा केन्द्र संस्थासमेत खोलिएको छ। संस्थाका अध्यक्ष दिनेशप्रसाद श्रेष्ठले राधाकृष्णको नाममा पार्क बनाउने घोषणा गरे पनि त्यो गर्भमै छ । उता परशुनारायण चौधरीको गाउँ देउखुरी गोवरडिहामा भने शालिक समेत ठडिन सकेको छैन । काँग्रेसले पनि उनलाई सम्झनाबाट ‘आउट’ गरेको छ ।   

देउवा–प्रचण्ड मिलनः २० वर्ष टिक्ला त ?

देउवा–प्रचण्ड मिलनः २० वर्ष टिक्ला त ?

७२३ दिन अगाडि

|

६ कात्तिक २०७९

आगामी चुनावपछि प्रधानमन्त्री को बन्ने अहिलेदेखि रस्साकस्सी छ । प्रधानमन्त्री शेबहादुर देउवा काँग्रेसले सबैभन्दा बढी सिट जीत हासिल गर्ने भएकाले स्वतः आफू प्रधानमन्त्रीको हकदार भएको दावी गरिरहेका छन् ।  उता माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड अबको प्रधानमन्त्री त तपाईं नै हो भनेर सबैले भन्ने गरेको अभिव्यक्ति दिन थालेका छन् ।  अहिले देउवाले हालको गठबन्धन २० वर्ष टिक्ने भनिरहेका छन् । यद्यपि अहिलेको गठबन्धन प्रधानमन्त्री को बन्ने भन्ने सवालमै देउवा–प्रचण्ड मिलन कति समयसम्म टिक्ने भन्ने देखिन्छ । यसअघिको एमाले–माओवादी गठबन्धन ५० वर्ष टिक्ने प्रचण्डको अभिव्यक्ति थियो । तर त्यो बेलुनझैं फुस्स फु्टयो ।  २०५९ मा देउवा प्रधानमन्त्री हुँदा प्रचण्डको टाउकोको मोल ५० लाख तोकिएको थियो । आफूसँगका धेरै सहकर्मी एमालेमा गएपछि कमजोर धरातलमा रहे पनि अहिले प्रचण्ड देउवासँग प्रधानमन्त्रीको मोलमोलाई गर्ने अवस्थामा पुगेका छन् ।  यसअघिको एमाले–माओवादी गठबन्धन ५० वर्ष टिक्ने भनिएकोमा बहुमतको सरकार हुँदाहुँदै ५ वर्ष पनि टिकेन । चुनावपछि सरकार बनाउने बहुमत पुग्न कुनै गाह्रो छैन । तर हालको गठबन्धन २० वर्ष टिक्ने भनिरहेकोमा प्रधानमन्त्री पदकै कारण २ वर्ष पनि नटिक्ला भन्न सकिन्न ।  आगामी सरकारमा भागवण्डा गर्न ठूला दलहरु गठबन्धनमा गए पनि स्थानीय चुनावमा भाग लिएका नागरिक उन्मुक्ति पार्टी, जनमत पार्टी तथा नेमकिपाले मात्रै एकल चुनाव लडिरहेका छन् । 

डंगौरा थारू सखिया नृत्यमा के के हो २२ ख्वाँट ?

डंगौरा थारू सखिया नृत्यमा के के हो २२ ख्वाँट ?

७३९ दिन अगाडि

|

२० असोज २०७९

                    कञ्चनपुरको शुक्लाफाँटा नगरपालिका–३ पिपलाडी गाउँको सखिया नृत्य  । तस्बिरः राजेन्द्रप्रसाद पनेरु, रासस सखिया थारूहरूको दसैँ तथा दीपावलीमा नाचिने नृत्य हो । दसैँ आउनु दुई साता अघिदेखि रातीको खानापछि सखिया गीत सिकाउने मोह्रिन्या (गुरुमा) को घरमा सखिया नाच्ने टोलीका सदस्यहरू गीत सिक्छन् ।  दसैँ सुरु भएपछि दिन डुबेसँगै अर्थात् गोधुली साँझपछि गाउँको अगुवा बरघरको आँगनमा खास गरी एकैजसो पोशाकमा ठाँटिएर गाउँका थारू युवतीहरू जम्मा हुन्छन् । गाउँको घरसंख्या अनुसार नर्तकीहरूको संख्या पनि बढी, थोरै हुने गर्छ ।  मादलेको आगमन भएपछि मादलको तालमा गीत गाउँदै हातको मुजुरा एक आपसमा ठोक्काउँदै नाच्छन् । यो आलेख सखियामा नाचिने मादलको ताल तथा पैँया (चरण)मा केन्द्रित रहेको छ ।  सखिया नृत्यको पृष्ठभूमि सखियामा मादलेहरू आफ्नो मादलमा झप्कनले सजाएर टोपी, गम्छा, कमिज, कछार लगाएका हुन्छन् । नर्तकीहरू सेतो रिवन, रातो झोवन्हा, रातै ब्लाउज तथा सेतो ठेठवा (लुँगी जस्तो पहिरन) एकै किसिमको पहिरन लगाएका हुन्छन् । ठेठवा अड्याउन कम्मरमा बाँधिने पेटी तथा खुट्टाको चप्पल भने फरक फरक हुन्छ ।   पैँया मूलतः गीतहीन सामूहिक नृत्य हो । तर केही गीति पैँया पनि पाइन्छ । त्यस्तो पैँयालाई गिडाहा पैँया भनिन्छ । कुनै कुनै पैँया गीत त श्रृङ्खलित आख्यानमा उनिएको हुँदा त्यस्ता पैँया गीतलाई लोकगाथाको कोटिमा पनि राखिएको छ । पैँया गीत अनेक बिषयबस्तुमा रचिएको पाइन्छ । यसमा रामायण, महाभारत तथा लौकिक जीवनका आख्यान पनि भेटिन्छन् । रावणसँग सम्बन्धित रौंनक पैँया पनि रहेको छ (दिवस र प्रधान (सं), २०६५ः २४४) । यसरी पैँया लाग्दा सखिया गीतकै प्रसङ्ग आउनु पर्छ भन्ने छैन ।                        कञ्चनपुरको शुक्लाफाँटा नगरपालिका–३ पिपलाडी गाउँको सखिया नृत्य  । तस्बिरः राजेन्द्रप्रसाद पनेरु, रासस    अशोक थारूका अनुसार (२०६३ः ६०) सखिया शब्दको प्रार्दुभाव बज्र भाषाको ‘सखी आ !’ शब्दबाट भएको हो । स्मरणीय छ, कान्हाले द्रौपदीलाई समेत सखी भन्थे भने राधा त कान्हाकी सबैभन्दा प्रिया सखी थिइन् । त्यसैले, थारू कान्हाहरू थारू लोक राधाहरूलाई बोलाउँछन्, ‘ओ सखीहरू ! आउ न आजको यस खुसीको अवसरमा नाचौं, गाऔ र एक अर्कामा लीन होऔ ।’ यसरी ‘सखी आ’ भन्दा भन्दै यस लोकनृत्य अर्थात् उत्सवको नाम नै संक्षिप्तमा सखिया हुन आएको हो । जगदीश नारायण सिंह निर्भिकका अनुसार (१९९२ ई.ः १३९) सखिया नृत्यको परम्पराको उद्भवमा मध्यकालीन वल्लभीय प्रभाव हुन सक्छ । जनश्रुतिअनुसार घमण्डी देवले कान्हाका सखी ललिताका गाउँका केटाहरूलाई अभिनय गर्न सिकाएका थिए । अकवरी दरवारका नृत्यकार बल्लभ बृन्दावन पुगेर तिनलाई नृत्यको शिक्षा दिएका थिए । सखियाको पृष्ठभूमिमा यस किसिमको अन्तर्कथा सम्भव छ । सखियाको पृष्ठभूमि रास नृत्य हो । सखिया नृत्यमा ख्वाँट र पैँया सखिया नाचमा मादलको ताल २२ ख्वाँट (चरण) हुने गरेकोमा सोही अनुसार पैँया पनि नाचिन्छ । ‘मोह्रिन्या’ मात्रै होइन, मादल बजाउन सिपालु मादलेहरू पनि हराउँदै गएकाले पैँयासँगै ख्वाँट पनि हराउँदै गएको छ । बर्दिया, मयुरबस्तीका गीतकार एवं सङ्गीतकार सुशील चौधरीले गरेको सखियाको बाइस ख्वाँट (ताल) र पैँया सङ्कलन गरेका छन् । उनी आफ्नो गाउँमा विगत तीन दशकदेखि मादलेको अनुभव सँगालेकाले यो ख्वाँट (ताल) सङ्कलन सम्भव भएको हो । यद्यपि यी २२ ख्वाँट (ताल) उनी एक्लैले बजाउँछन् । यसको चर्चा हुन सकेको छैन ।                                                                                                                                           तस्विरः चुर्णसिंह थारू  थारू समुदायले नाच्ने सखिया, बर्कानाच, लट्ठहवा र मुंग्रहवा नाचको मादलको तालमा धेरैजसो समानता पाइन्छ । यी सबै नाचको सुरुवातमा झ्वाङ ताल बनाइन्छ, जसलाई तान्त्रिक ताल मानिएको छ (चौधरी, २०७२ः ३२) । सखिया, लट्ठहवा र मुंग्रहवा नाचको मादलको तालको मूल शास्त्रीय श्रोत बर्का नाच हो । बर्का नाचमा बर्किमार (महाभारत) गाइन्छ । महाभारतको रचनाकार वेदव्यास मानिए झैं बर्किमारका रचनाकार घनपत गुरुवा रहेको किम्वदन्ती छ । यहाँ सुशील चौधरी (२०७३) बाट सङ्कलित मुख्य ख्वाँट (ताल) र पैँयाको सामान्य चर्चा गरिन्छ । १ झ्वाङ पैँया यो नाच सुरु हुँदा र सकिदा बजाइने ताल हो । यसमा डौघिन डौघिन, फट्टौ नक टौघिन को तालमा मादल बजाइन्छ । झ्वाङ ताल खास गरी पचरा गीत गाउँदा वा गुर्वा बन्दा पनि बजाइन्छ । हरेरी पूजा गर्दा पनि यो ताल बजाइन्छ । यो ताललाई भुतहा ताल पनि भनिन्छ । जहाँ तहीं जतिखेर पायो। त्यतिखेर यो ताल बजाउन नहुने मान्यता रहेको छ । यो ताल शास्त्रीय तालको अति सम्वेदनशील ताल हो । यो तालको मादल बजेपछि धेरैजसो वयस्क पुरुषहरू काम्न र उफ्रिन थाल्दछन् ।  २. घुमैरा एकसरा पैँया घुमैरा एकसरा तालमा डौं डौं डौं घिन, डौं डौं डौं घिनको आवाजमा मादल ठोकिन्छ । यो ताल पैयाको सुरुवाती ताल वा साधारण ताल हो । मादलेहरूले खुट्टा अगाडि पछाडि सार्दै मादलको तालमा नर्तकीहरूलाई उत्साहित गर्दछन् । नर्तकीहरू पनि मादलेको तालमा अगाडि पछाडि निहुरिंदै, उठ्दै मञ्जिरा बजाउँदै, जसरी मादलेहरू अगाडि सर्दै जान्छन्, त्यसरी नै तालमा ताल मिलाएर नाच्दछन् । ३. घुमैरा दुईसरा पैँया डौ नक डौ नक डौं घिनको बोलमा बजाइने घुमैरा दुईसरा ताल पनि सुरुवाती पैँया हो । तर यो तालमा दोहोरो ताल हुन्छ । नर्तकीहरूले दुई पटक निहुरिएर मञ्जिरा बजाउने र एक कदम पछाडि सरेर कम्मर हल्लाउने गर्छन् । ४. नक्टी बुडी पैँया नक्टी बुडी पैँयामा नक टौं घिडौं, नक टौं घिडौं, घन घिडौ घिन घिनको आवाजमा मादल बजाइन्छ । यो पैँयामा मादलेहरू मादलको तालमा नक टौं घिडौं गर्दै दुई तालमा दुई कदम अगाडि बढ्ने र घन घिडौ घिन घिन तालमा अडिएर कम्मर हल्लाउने हुन्छ । नर्तकीहरू पनि मादलेको तालमा ताल मिलाउँदै निहुरिएर मञ्जिरा बजाउँदै दुई कदम अगाडि बढेर मञ्जिरा बजाउने कम्मर मर्काउने हुन्छ । नक टौं घिडौं आवाज नक्टी बुडी (ठट्यौली हजुरआमा) को स्वरमा पनि सुनिने भएकोले यसलाई नक्टी बुडी ख्वाँट भनिएको  हो ।                                                                                                                                            तस्विरः चुर्णसिंह थारू ५. चोल बुडी मड पिए पैँया डौं घिडौ नक घिन, डौं घिडौ नक घिन, डौ घिन, डौ घिनको बोलमा यो ताल बजाइन्छ । यो पैँया लाइनमा र लाइन छिर्ने दुवै तरिकबाट नाच्न सकिन्छ । दुई लाइनमा रहेका नर्तकीहरूलाई आमने सामने उभ्याएर मादलेहरू दुई कदम अगाडि, एक कदम पछाडि गर्दै छिर्ने गर्दछन् । डौं घिडौ नक घिन मादलको स्वर चोल बुडी मड पिएको स्वरमा पनि सुनिने भएकोले यसलाई चोल बुडी मड पिए ख्वाँट भनिएको हो । मड (रक्सी) लागेको व्यक्ति दुई कदम अगाडि, एक कदम पछाडि गर्दै हिँड्ने भएकाले पनि चोल बुडी मड पिए (हिँड बजै रक्सी पिउन) ख्वाँटको नाम भएको हो ।  ६.रेउ लर्को भेर घुमाउ पैँया डौक्क चक्डौ, डौक्क चक्डौ, घुइक्क चक्डौ, घुइक्क चक्डौ, घुइक्क घिन घिनको तालमा यो पैँया बिस्तारै शरीर मौलाएर निहुरिएर उभिएर नाचिन्छ । हरेक नयाँ चरणमा एक कदम अगाडि बढिन्छ । यो घुमैरा पैँया हो । मेर्री (घेरा) मा सी आकारमा शरीर मौलाउँदै नाचिने भएकोले अति सुन्दर देखिन्छ । मादलको ताल फेरेपछि फरक्क फर्केर विपरीत दिशामा उभिएर निहुरिएर नाचिन्छ ।  ७. मुर्गी लरैना पैँया मुर्गी लरैना पैँयामा घिन्टौं टौं नक, घिन्टौं टौं नक, टौं नक घिनको बोलमा मादल बजाइन्छ । यो पैँया अति चर्चित पैँया हो । यो पैँयामा इहरि अङ्गनवा नचटि मैयाँ लाग रे हो ना  बोलमा निहुरिएर झ्याम झ्याम मुजुरा बजाउँदै एक तालमा गीत पनि गाइन्छ । टौं नक घिन तालमा फरक्क फर्किएर मुजुरा बजाइन्छ । दुई लहरमा रहेका नर्तकीहरूले टाउको ठोक्काएर नाच्ने भएकाले मुर्गी लरैना (भाले जुधाउने) पैँया भनिएको हो । ८. महोट्या पैँया महोट्याको अर्थ माहुते हो । टौंँ टौं टौं नक घिन, घिन्टौं घिन्टौं टौं नक घिन यो पैँयामा मादल बज्दा नर्तकीहरूको नृत्य मुद्रा हात्तीको जस्तै हुन्छ । मादलेहरू नर्तकीहरूलाई आफूतर्फ आकर्षित गरी आफ्नो प्रेममा भुलाउन अनेक प्रयत्न गर्दा पनि थारू नर्तकीहरू गजमुद्रामा लीन भई नाचिरहन्छन् । महोटियाँ पैँया ननाचिकन नर्तकीहरूको धित मर्दैन भनिन्छ । यो तालमा ठौ मन चक ढौँ घीन, ठौ मन चक ढौँ घीन तालमा पनि मादल बजाइन्छ (थारू, २०६३ः ६७) । महोट्याको अर्थ माहुते हो । टौंँ टौं टौं नक घिन, घिन्टौं घिन्टौं टौं नक घिन यो पैँयामा मादल बज्दा नर्तकीहरूको नृत्य मुद्रा हात्तीको जस्तै हुन्छ । मादलेहरू नर्तकीहरूलाई आफूतर्फ आकर्षित गरी आफ्नो प्रेममा  भुलाउन अनेक प्रयत्न गर्दा पनि थारू नर्तकीहरू गजमुद्रामा लीन भई नाचिरहन्छन् । ९.एक खुट्टे फोङ्छिरवा पैँया खाली ठाउँको चेपबाट एक खुट्टाले उफ्रदै छिर्नुलाई एकखुट्टे फोङ्छिरवा भनिन्छ ।  फोङछि¥वामा घिन डौ डौ डौ नक, घिन डौ डौ डौ नक, डौ नक डौ नक, डौघिन नघिन घिन तालको मादल बजाइन्छ । मादलेहरू मादल ठोक्दै एक पंक्तिमा कहिले पछाडि, कहिले अगाडि बढिरहेका हुन्छन् । जब मादलेहरू नर्तकीहरूको नजिक पुग्छन्, तब नर्तकीहरूको बिच बिचमा पस्दै कुमले एकले अर्कालाई हल्का ठेल्दै मधुर मुस्कानका साथ कटाक्ष मार्दै अगाडि बढ्छन् ।  १०. टिन टिन ठो पैँया तीन तीन जनाको मादले र नर्तकीहरूको समूहमा नाचिने भएकोले यो पैँया टिन टिन ठो (तीन तीन जना) भनिएको हो । यसमा टौं टौं घिन, टौं नक टौं नक टाँउ टौं घिन सामान्य तालमा उभिएर मञ्जिरा बजाउँदै घुमिन्छ । अर्को तालमा टाउको जोर्दै निहुरिएर मञ्जिरा बजाइन्छ । ११. रगेट्वा पैँया  रगेट्वाको अर्थ हुन्छ लखेट्नु । घिन टौं नक टांै, घिन घिन कन्गिन टौं नक तथा डौ घना घिन डाँै डौँ घना घिन डौँ को धुनमा मादल बजाउँदै मादलेहरू नर्तकीहरूलाई नचाउँदै परसम्म लखेट्छन् । अचानक फटक टौँ घडक नौ फटक टौँ घडक नाँै को धुनमा मादल बजाउँदै फरक्क फर्केर नर्तकीहरूलाई पुनः लखेट्न थाल्छन् । नर्तकीहरू पनि निहुरेर मञ्जिरा बजाउँदै हल्का चालले पछाडि पछाडि सर्दै जान्छन् ।  १२. कन्जोख्वा पैँया कन्जोख्वा पैँयामा नक फटक डौनक, हाँ, डौ घिन घिन डौ नकको बोलमा मादल बजाइन्छ । यो पैँयामा मादलेहरूले बसेर मादल घुँडामा राखेर ताल मिलाउँदै कानतर्फ ईसारा गर्दै ताल बजाउँछन् । नर्तकीहरू पनि मञ्जिरा बजाएर मादललेले जुन कानतर्पm संकेत गरेको छ, त्यहीतर्फ नै बजेको मञ्जिरा कान नजिक लगेर सुनेजस्तो गर्दछन् । त्यसैले, यसलाई कन्जोख्वा ख्वाँट भनिएको हो । १३. गोरपासु पैँया गोरपासु पैँयामा डौनक डौ डौनक डौं घिन नकिन् घिनडौ नक्डौ घिन नकिन्को मादलको बोलमा दुई लाइनमा नाचिन्छ । दुई कदम अगाडि जाने र फनक्क फर्किएर फेरी दुई कदम अगाडि सरेर यो पैँया नाचिन्छ । खुट्टा र कम्मरको तालमा मिलाएर नाचिने ताल भएकोले यसलाई गोरपासु (गोडाको चाल मिलान) पैँया भनिएको हो । यो पैँया नाच्दा सैनिकले परेड खेलेजस्तो देखिन्छ । १४. कुल्वा फट्कना पैँया फट्कना पैँयामा फटौं घिन फटौं घिन, फटौ डौ फटौ घिन तालमा मादल  बजाइन्छ । यो पैँया एकपटक दायाँ अर्कोपटक बायाँ उफ्रेर अगाडि आउने गरिन्छ । यो पैँया रगेट्वा पैँयाको अर्को रूप हो । उफ्रिएर कुलो पार गरेजस्तो नाचिने पैँया भएकाले यसलाई कुल्वा फट्कना पँैया भनिएको हो । १५. धान बैठैना पैँया यो पैँया घिन डौ घिन डौ घिन चक्डौ मादलको तालमा मुजुरा बजाउँदै नाचिन्छ । छुपुछुपु  रोपाइ गरे जस्तै तालमा नाचिने भएकोले यसलाई धान  बैठैना (रोपाइ गरेको) पैँया भनिएको हो । थारू आफू कृषक समुदाय भएकोले होला, आफ्नो कामलाई नृत्यमा प्रतिविम्वित गरेका छन् । १६.मघौटा पैँया ठौं मिन्नक, ठौ चक्डल घिन नक मादलको बोलमा यो पैँया माघी पर्वमा नाच्दा बजाइने तालमा नाचिने भएकोले मघौटा पैँया भनिएको हो । उभिएर दुई लाईनमा खुट्टा मिलाउँदै मुजुरा बजाउँदै मघौटा झ्याउरे गीत पनि  गाइन्छ । मादलको ताल फेरेपछि गीतको ताल पनि फेरिन्छ । काटी खाने पान सुपारी हाँ, फोडी खाने होइन, यति राम्रो भाटुलाई छोडी जाने होइन जस्तो भाकामा आजकाल प्रायः नेपाली शब्दमा थारू लय मिसाएर गीत गाइन्छ । १७. बन्ढुक्या पैँया यो पैँया मादलको तालमा नर्तकीहरूले मुजुरा बजाउँदै बन्दुक ताकेजस्तै गरेर अगाडि बढ्ने भएकाले बन्ढुक्या पैया भनिएको हो । यसमा घिडौ घिडौ नकडौ घिडौ, नक घिन घिन नक, घिन डौनक स्वरमा मादल बजाइन्छ ।  १८.उरन्टा पैँया यो पैँया नाच्दा डोरी खेल्दा उफ्रे जसरी उफ्रेर, अनि निहुरिएर झ्याम झ्याम मुजुरा बजाइन्छ । नाचको ताल उडिरहेको जस्तो देखिने भएकाले उरन्टा (उडेको) पैँया भनिएको हो । डौ डौ नक्टौ डौ डौं नक्टौं, घिन घिन नक्टौ घिन घिन आवाजमा बजाइने मादलको ताल फेर्दा दिशा परिवर्तन गरिन्छ ।                                                                                                                                            तस्विरः चुर्णसिंह थारू १९.भाटु राम राम पैँया  घि डौ डौ डौ डौ, घि डौ डौ डौ डौ, घि डौ घिन डौ घिन घिनको बोलमा बजाइने यो पैँयाको मादलको ताल भाटु राम राम, साली जैबो कि नाई सुनिन्छ । अर्थात् ‘भिनाजु सन्चै छ ? साली जाने कि नाई ?’ भन्ने अर्थ लाग्ने हुन्छ । नर्तकीहरू निहुरिएर मुजुरा छिन् छिन् छिन् छिन् बजाउँदै मुजुरा र पाउ जुधाउने गर्दछन् । मादलको ताल फेरिदा दिशा परिवर्तन गरिन्छ । २०. फोङछि¥वा पैँया दुई लाइनमा नाचिने यो पैँयामा लाइनमा छिर्ने गरिन्छ । निहुरिएर कम्मर हल्लाइ मञ्जिरा बजाउँदै अर्को लाइनमा पुगेर फरक्क फर्केर मञ्जिरा कम्मरमा राखेर बजाउँछन् । अति चुनौतीपूर्ण र अर्को लाइनमा छिर्नुपर्ने भएकोले यो पैँया अति सुन्दर देखिन्छ । यसमा घिन डौ डौ डौ नक, डौ नक डौ नक्, डौघिन नघिन घिनको तालमा मादल बजाइन्छ ।  २१.गाउँ जुहना पैँया फटौ डौ घिन नक, डौ घिन डौ घिनको बोलमा दसैँमा एक गाउँबाट अर्को गाउँ तथा एक घरबाट अर्को घरमा नाच्न जाँदा बाटोमा लाइनमा रहेर नाच्दा यो पैँया बजाइन्छ, त्यसैले यसलाई गाउँ जुहना (गाउँ छिचोल्ने) पैँया भनिएको हो । यसमा मुजुरा बजाउँदै अगाडि जाने संकेत गर्ने र कम्मरमा ल्याएर मुजुरा राख्ने गरिन्छ । जुन घरमा जाने हो, त्यो घरको आँगन पुग्दा ताल फेर्दा फरक्क फर्केर नाचिन्छ  २२. परिउना घुर्कना डौनक घिन घिन, डौनक फट फट, डौनक घिन घिनको बोलमा यो पैँया जसरी परेवा जोडी समागमको बेलामा पोथी परेवालाई आकर्षित गर्न उपक्रम गर्छन्, त्यसरी नै मादलेहरू पनि मादलको तालमा दाँया बाँया जिउ मर्काउँदै मादल बजाउँछन् । नर्तकीहरू पनि त्यही रूपमा पोथी परेवाजस्तै गरी टाउको र कम्मर मर्काउँदै मादलेको पिछा गर्दछन् । त्यसैले, यसलाई परिउना घुर्कना (परेवा बोल्ने) पैँया भनिएको हो ।     र, अन्तमा गाउँ ठाउँ अनुसार सखियाको मादलको ख्वाँट र पैँयामा फरक पर्छ । हालसम्म मादलको २२ ख्वाँट र पैँया चर्चामा रहे पनि त्यो भन्दा बढी हुन सक्ने देखिएको छ । अमेरीकी अनुसन्धानकर्ता भिक्टोरिया मेरी डाल्जेल (२०१५ ई., १८४) ले पनि २२ वटा पैँयाको चर्चा गरेकी छिन्, जुन माथि उल्लेखित पैँयासँग हुबहु मिल्दैन ।  मेरीले आगी छुना, मुर्गिह्वा, ढेकी कुट्ना, गिर्नी, हाँठक् सान मर्ना, टाटुल भाट, मेर्री, चिङ्नी फट्याक उलर्ना, ठ्याकन पकर्ना, झेल झरैना गरी माथि चर्चा गरिएको बाहेक १० नयाँ पैँया नामकरण दिएकी छिन् । त्यसो त सखिया गीतको बाचनमा फरक परेझैँ मादलको तालमा पनि फरक पर्नु स्वाभाविकै हो । मादलको तालको थोरै भिन्नताले पैँयाको नामकरणमा पनि भिन्नता देखिन्छ । यसले मादलको ख्वाँट र पैँयाको सङ्ख्या २२ भन्दा बढी देखिएको हो । माथि सखिया नाचको विभिन्न पैँयाको चर्चा गरिए पनि यी परम्परागत पैँयाअनुसार नाच देखिने अवस्था हाल निकै कम छ । नाच आकर्षक देखाउन मादलको ख्वाँटलाई भिन्न ढङ्गमा ढाल्दै पैँयालाई पनि सखिया नाचका कोरियोग्राफरहरूले आधुनिकतामा बदल्दै गएका छन् ।  सन्दर्भ सूची चौधरी, सुशील (२०७२), थारू लोकजीवन र कलाः एक विमर्श, चली गोचाली, भाद्र, १)५, पृ.३०‐४० । डाल्जेल, भिक्टोरिया मेरी (२०१५ ई.), फ्रिडम, मार्जिन्स, एण्ड म्यूजिकः म्यूजिकल डिस्कोर्र्सेज अफ थारू इथ्निसिटी इन नेपाल, विद्यावारिधि शोध प्रवन्ध, युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया । थारू, अशोक (२०६३), थारू लोक नृत्य ः सखिया र पैंया, लोक संस्कृति, १)१, साउन–पुष, पृ. ६०–६९ ।  दिवस, तुलसी र प्रमोद प्रधान (सम्पा.) (२०६५), थारू लोक वार्ता तथा लोक जीवन, काठमाण्डौः नेपाली लोकवार्ता तथा संस्कृति समाज ।  सिंह निर्भिक, जगदीश नारायण (१९९२ ई.), थारू (जनजातीय) लोक नाट्यः नाच, मानव, २०)२, अप्रिल, जुन, पृ.१३३–१४८ ।  

कन्द्रा आन्दोलनका  कडा क्रान्तिकारी रेशम  बहादुर चौधरीको देहावसान

कन्द्रा आन्दोलनका  कडा क्रान्तिकारी रेशम  बहादुर चौधरीको देहावसान

७६१ दिन अगाडि

|

२९ भदौ २०७९

                                                                                                              रेशम बहादुर चौधरीसँग लेखक शेखर दहित एक थारु जोधा (योद्धा) रेशम बहादुर चौधरीको २०७९ भदौ २९ गते देहावसान भएको छ । बर्दियामा उहाँको नाममा रेशमपुर गाउँ बसेको छ । उहाँ ज्ञानको खानी हुनुहुन्थ्यो । थारू भाषा, लोककला,संस्कृतिका ज्ञाता हुनुहुन्थ्यो । बर्दियाका कन्द्रा आन्दोलनको योद्धा जसको अथक कोशिसले भूमिहिन कमैयाहरू ओत लाग्ने जमिनको टुक्रा पाएका थिए।  मेरो थारू जोधाको एक सशक्त पात्र हुनुहुन्छ ।उहाँ बिरामी भएको थाहा पाएर भेट्न जाँदा उपहार ‘थारू जोधा’ पुस्तक  दिएको थिएँ।आफ्नो फोटो देखेर भक्कानिनु भयो । उहासँग फेरि भेट्ने बाचा गरेको थिए, कोईलाबासको बारेमा बुझ्न खोजेको थिएँ । ईच्छा अधुरो भयो। प्रस्तुत छ, थारु जोधा (२०७८) पुस्तकमा मैले उहाँबारे थारु भाषामा लेखेको लेखको सम्पादित अंशः कन्द्राके कर्रा क्रान्तिकारी रेशम     कन्द्रा आन्दोलनके बाट निक्रटि कि मनै बर्दिया जिल्लाह झल्झल्ह्यट सम्झठ । ओट्रकेल नाहि, कन्द्रा आन्दोलनके कारनसे सरकार ६५ जिल्लम भूमि सुधार व्यवस्था लागु कर्ना बाध्य हुइल रह । जहोर हेर्लसे फे घनघोर, चाक्कर, एकदम झब्स्यार बन्वा । बहुट कम साक्किर–साक्किर डगर, चारुवरसे लड्या–खोल्ह्वासे घेरल बर्दिया । दाङसे आपन जहान पर्यार भगा–भगा लानल रैतिन कहाँ सुख रल्हिन जे ? जिम्दारिनके मौजा कैख चिन्हठ बर्दिया जिल्लाह । ढ्यार मौजा राणाहुक्र जिरायत, बक्सिस पैल रल्ह । अनाजक भुखाइल हरकोइ जिम्दार सहजे पेट भर्ना ठाँट कलक बर्दियाह जो निशाना बनाइठ ।     हुइना ट आज फे बर्दिया राष्ट्रिय निकुन्ज (पहिलक शाही बर्दिया राष्ट्रिय निकुन्ज) ओ जिल्ला बन कार्यालयक बन्वा मिलाख बर्दिया जिल्लाके कुल क्षेत्रफल ५८ प्रतिशतसे फे ढ्यार बन्वक क्षेत्रफल रह । उह ब्याला बर्दियक ८० प्रतिशत जट्रा ठाउँ भर घन्घोर झबस्यार बाघभाल लग्ना बन्वा रह । देश विदेशसे बर्दिया जिल्लाम रज्वा, रजौतन सिकार ख्याल बर्दिया आइठ । राणा जिम्दार बर्दियक जंगली जनावरके शिकार खेल्क पर्चल रल्ह । सायद ओहओर्से हुइ, बर्दियाह शिकारिनके लाग स्वर्गभूमि कैख कहठ । सड्डभर बर्दियक जिन्वारके सुख्ठी खाक पर्चल जिम्दार अभिन फे किउ बर्दियासे काठमाडांै गैल भेटैलसे आब सुख्ठी मिलट कि नाही कैख जरुर पुछ्ठ ।      खास कना हो कलसे बर्दियक फर्गर ओ मल्गर माटी, जहोर टहोर चाक्कर फँट्वा केल बिल्ग । उप्परसे स्वाझ थारून डक्ल्या–डक्ल्या फ्वाँसे काम लगाइ पैना ओर्से सारा जिम्दर्वन बर्दियाह आँख लगैल रल्ह । कुल्वाभर्वा, पानीक फे महामजा सुबिस्टा रह । पच्छिउ ओर कौ¥यार (कर्णाली) पुरुबओर गेहर््वा (गेरुवा), दंगलड्या, ओरै खोल्ह्वा (ओराही) बुहर््या खोल्ह्वा (बुढी खोला), बबई लड्यक पानीसे खेतीपाती, रब्बिपाट मन्के फर्ना ओर्से सारा जिम्दार बर्दियम आँखी लगैल रल्ह । जट्टीक कलसे बर्दिया जिल्लाह नेपालके अनाजक बख्खारी कलसे कौनो फरक नैपरि । सारा नेपालीन बर्खाभर पाल सेक्ना अनाज फर्ना ठाउँ रह बर्दिया । मेहनती थारू किसान यी माटिह मल्गर करैल । बाघभालसे लरभिरके फँट्वा चाक्कर पर्ल । आपन रकट पस्ना चुहा–चुहा माटीह फर्गर करैल । सक्कु मौजम लिरौसीसे पानी लग्ना कुल्वा भर्वा सारिसा बेठबेगारी कैख पानीक सुविस्टा बनैल रल्ह । दिन पाख लगा–लगा डेसाहुर गैल । लड्यक  पाँख झर्ल, खेट्वम पानी चर्ल ओ अनाज फरैल । आपन जहान पर्यारके पेट भर्ल, जिम्दारिन पल्ल । ओइन्क खातिरदारीम आपन जिउ न्यौछार कर्ल ।     हुइना ट जिम्दारि प्रथा बर्दियम केल नाहि, बल्कि जिम्दारी सामन्ती प्रथा नेपाल नेपाल भर सक्कु ओर छिट्कल रह । खास कैख, तराई, मधेसके पुरुबसे पच्छिउँटक सब ओर जिम्दारनके जगजगी रल्हिन । ओस्टक छिमेकी देश भारतम फे जिम्दारि प्रथा मन्के चलल रह ।     दिनभर पसपौह्वनह हर जोट्ख पेटभर सानी बुसा, सुखल पैंरी–पंैरा ट खवा जाइट, थारू किसान, कमैया, बुक्रहिन पेटभर अनाज खैना सिहनी रल्हिन् । मर मर रात दिन पस्ना रकट माटिम मिलाख फराइल रब्बिपाट, अनाज बाली जिम्दर्वन सब सिमोट लिहै । कुछ बोल्लसे जिम्दार, कमैयन उप्पर बन्ढुक डाग डेम कैख धम्काइठ । विचारा थारू किसान, कमैया, जालम परल मच्छिहस रल्ह । ना ट कहु जाइ पैना, ना ट उप्पर नाक कैख फोँफरसे साँस लेह पैना । एकठो निरंकुस, तानाशाह शासन जिम्दर्वन चलैल रल्ह ।  जिम्दार आपन आपन मौजम कमैयन कजैना जुम्मा फे पैलक ओर्से हुइ कमैया, किसान, रैतिन काम अह्रैना, बेठबेगारी लगैना, आपन स्यहार सुसार करक लाग कम्लहर््या ढर्ना, बुक्रहि, सुसारी सब ढर्ल रल्ह ।     जिम्दारिनके खेट्वा जोट्लसे रैतिन साहबर्खा बेठबेगारी करक पर्ना रल्हिन । ओइन्क स्यावा सुसारके लाग आपन जवान जहानी छाईन कम्लहर््या लगाइक पर्ना रल्हिन् । जिम्दर्वक फर्माइस अन्सार टरटिउँहारमे घरम पालल छेग्रि भेंरि, मुर्गिचिङ्गना फे डेहक परिन । ओइन मनखुसाइक लाग घरम पालल् चिजबस्टो नैडेलसे जिम्दारिनके गारिभुवा ट पलि बा । ढ्यार सटावा पाइठ । रैतिनसे कुछ काम टर उप्पर, डाहिन बाँउ हुइलसे खुँटम बहान्ख कोर्रासे नङ्गट पिठी पोघाइठ । उ ब्याला रैतिन आपन जवान जहानिया छाई, पटोइह्यन जिम्दर्वनके लजरसे बचैना मुश्किल परिन । सोझ कलसे, जिम्दर्वन दिन रहटि ढुँरडेहट । डाईबाबन्के साम्ने बलजब्री गोचाली भिरलेहठ । विचारा निब्बर रैतिन आँस चुहैना सिवाय कुछ उपाय नैरल्हिन् । आपन भागहे खोब सरापट ।     उ ब्याला बाँके, बर्दिया, कैलाली, कन्चनपुर अवध राज्यसे नेपालह विर्ता डेहल ओर्से जिम्दारिनके दुव्र्यवहार फे व्रिटिश भारतक जिम्दारिन जस्टह रल्हिन् । लगभग १३५ वर्ष पहिल यी थारू बसाइ रहल जिल्ला अवध राज्यक एकठो हिस्सा रह ।     उ ब्याला बाँके, बर्दिया, कैलाली, कन्चनपुर अवध राज्यसे नेपालह विर्ता डेहल ओर्से जिम्दारिनके दुव्र्यवहार फे व्रिटिश भारतक जिम्दारिन जस्टह रल्हिन् । लगभग १३५ वर्ष पहिल यी थारू बसाइ रहल जिल्ला अवध राज्यक एकठो हिस्सा रह ।  बर्दिया, बाँके, कैलाली ओ कन्चनपुरके जिम्दारिनक सम्बन्ध अवधके जिम्दारिनसे खोब मिलिन । अबध राज्यके लखनउ, बहराइच, नानपारा, गोन्डा, टिकुनियक मुसरमान, हिन्दु जिम्दारिनके बाँके, बर्दिया, कैलाली ओ कन्चनपुरटक भारी भारी मौजा रल्हिन् । आब ओइन्क पहिलक जस्टह जिम्दारि नैरहिगैलिन । कुछ जिम्दारिनके नाउँ भर अभिन ओइन्क नाट नट्कुरिनक भर पलि बाटिन् ।     आपन फाँरल जग्गा, मल्गर कराइल माटी, अप्नह उब्जाइल अनाज, रब्बिपाट, पेटभर खाइ नैपैना, उप्परसे जिम्दारिनके गारीभुँवा, छाइ चेलिन ढुँरडेना, यी सब बाटसे थारून्क भित्र–भित्र मनम आगि सुल्गटि रल्हिन् । कमैया किसान एकजुट हुइटि रल्ह । थारू अग्वा सब निहत्था, बेसहारा कमैयन गोलबन्द करटल्ह ।     देश भर कमैयन, किसानन् जिम्दारिनसे भिरक लाग हौस्यार हुइटि रल्ह । गोलबन्द कर्ना व्याला बर्दिया भरिक १४ फाँटक अग्वा, कमैयन जिम्दारिनके विरोधम लर्ना बल जुटैटि रल्ह । गरिब, बेसहारा, दुखी कमैयन, जिम्दर्वन काम छोर्क जुट्ह्यालम फे जाइ नैडेना ओर्से कमैयन भिट्टर–भिट्टर गुरुस गुरुस रिससे उट्मुटैटी रल्ह । सक्कु कमैयन, अढेर्वन सहज जुटना कलक कन्द्रा गाउँ जो रल्हिन्, जौन आज्कल बर्दिया जिल्लाके मधुवन नगरपालिकाम परट ।     कन्द्रा गाउँ थारून्क ऐतिहासिक गाउँ हो । यि ठाउँ थारू लोक खिस्सा हिट्वक खिस्सासे फे जोर्के बटैठ अघट्यक पुर्खावन । हिट्वा आपन बाँरी गैया चह्राइबेर कनक रोटी लेक ओह कन्द्रम जाइट हुँ । सब गयर्वन एक पाँजर होजाइठ हुँ । बिचारा हिट्वाह भर हिगार डेहठ हुँ । अकेली सक्कु गैया गोरुन ओह कन्द्रम बैठक ख्यारठ हुँ ।     कन्द्रा आन्दोलनके जोधन कन्द्राह ऐतिहासिक एकदम फापल ठाउँ हो कठ । यी ठाउँसे आन्दोलन सुरु कर्लसे जित पक्का बा कना जनविश्वास अघट्यसे चलल रह । थारू पुर्खन्क ऐतिहासिक माटी, सक्कु ओरसे कमैयन जुट्ह्याला, भेला हुइना एकडम लिरौसी ठाउँ रल्हिन् । जस्टक साँप ओ सँपलिउरी झगरा कर्ठ । डटकर्क फेर्को बुटी सुँघ जैठ, ओस्टक कन्द्रा ठाउँ फे कमैयनक लाग बुटी सुँघना ठाउँ रल्हिन् । चारुओर्से कमैयन, अढेर्वन आपन आपन ढोकरी पोकरी बहान्ख यी कन्द्रम झोप्रीक खुँटा गर्ल रल्ह । ढ्यार कमैयन जिम्दर्वनके लाठीघुसा पाक डट्करल भाग–भाग सन्टाइ ओ आपन मुरीमाठ बचाइ आपन कबिलनसे दुखपिर सुनाइ ओहै कन्द्रम जाइठ । कोनौ जिम्दार भर सौकिहा कमैयन कन्द्रमसे घिस्या–घिस्या आपन सिर्वम लैजाइ खोजठ । टब्बु कन्द्रक कमैयन्क आग ओइन्क कुछ उपाय नैलागिन ।     कन्द्रक कमैया आन्दोलनह आपन मुल राजनीतिक एजेण्डा बनाइक लाग पार्टी फे हौसल रह । उ ब्याला कन्द्रा आन्दोलनम फे ४ पार्टीक झण्डा फर्फराई भिरल रह । कमैया, सुकुम्बासी, अढेर्वनके मुक्तिक लाग उठल आन्दोलन रलक ओर्से पार्टी फे आपन पक्षओर लैजाइक लाग खोब कोसिस करल । एमाले, नेपाली काँग्रेस, छोटछोट पार्टी जनमोर्चा ओ सद्भावनाक झण्डा कन्द्रक झोप्रिम फर्फराइट डेख पर ।     सब पार्टी कमैया, सुकुम्बासीनके माग मुद्दाह उप्र–उप्र साथ सहयोग डेहल करठ । उ ब्याला राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) भर कमैयनके लाग कब्बु नाबोलल्, ना ट कमैयनके मुद्दाह कौनो मेरिक ऐक्यबद्धता जनाइल । सक्कु पार्टीसे साथ सहयोग पइटी आइल कमैयन राप्रपासे डिक्याइल रल्ह । ओह झोँक राप्रपाके पार्टी कार्यालय गुलरियम टोरफोर फे कर्ल । पाछ साथ सहयोग डेना आस डेखाइल पार्टी फे आपन स्वार्थ पुरा नैहुना डेख्लक ओर्से रसरस आपन–आपन डगर लाग गैल रल्ह ।     सुरुम कन्द्रा आन्दोलनह साथ सहयोग करुइया गैरथारू फे डेख पर्ल । जग्गाप्रसाद पाण्डे, दिनेश श्रेष्ठ (राधाकृष्ण थारू जनसेवा समाजके अध्यक्ष) लगायतके अग्वन कमैयन्क जुट्ह्यालम कमैयनके पर्गा लेक खोब बम्कल । बाटक फे सिपार रलक ओर्से, बोल्ना, भासन कर्ना, आग टाग कर्ना हुइलक ओर्से जग्गाप्रसाद पाण्डेह कन्द्रा आन्दोलनके अध्यक्ष फे बनैल रल्ह । कन्द्रम बैठुइया सारा कमैयन लेक लुटपाट कर्ना जसिन कामम फे जग्गा प्रसाद पाण्डे उक्सैलक बाट कन्द्रा आन्दोलनके जोधा रेशम बहादुर चौधरी बटैठ । आपन आङ्गक लुग्गा ओ आपन पर्यार भगा–भगा लैगिल कमैयन ठे रासन पानी रना बाट नैरह । बिचारा कमैयन पेटम डाना भरक लाग जे जस्ट सिखाइन, ओकर बाट लिरौसीसे मानलेहठ । बिना सुझबुझ ओकर पाछ गुरगुर–गुरगुर लागजाइठ । रेशमबहादुर चौधरी कठ,“...जग्गाप्रसाद पाण्डे ओ दिनेश श्रेष्ठ लगायतके अग्वन जिम्दारिनके डालचाउर लुट्क गरिबगुर्वनके चुल्हम बट्ना बाटम सब कन्द्रक कमैयन एकमुठ कर्ल रल्ह ।” जस्टक रोविन हुड गरिब गुर्वनके लाग धनी बस्ती लुट्क आनल रासन पानी, असर्फी बाँटठ ।     मर्टा क्या नकर्टा हिन्दी उखानहस, कन्द्रम बैठल सारा कमैयन गोचार्क खैरापुरके प्रधानपन्चके अनाज लुटना सल्ला जग्गाप्रसाद पाण्डेहुकनके रल्हिन् । उ रात सारा कमैयन कन्द्रा बस्ति सुन पार्क खैरापुर प्रधानपन्चक (हालः गुलरिया नगरपालिकाके मेयर किट्टु यादव) घरम लुट गैल रल्ह । ओकर  घरम रहल लाही, मसरी, धान, चाउर सब अन्न बाली हाँठ्यपाल्या गन्ज्यम भर–भर लानठ । जौन उद्देश्यसे कन्द्रम कमैयन बैठल रल्ह, उ डगर छोर्क रसरस कन्द्रक कमैयन और लिक्या पक्रटल्ह । जिम्दारिन डक्लैना, लुट्ना कामम कमैयन लाग लागल रल्ह । आपन हक अधिकार, कन्द्रा आन्दोलनह कैसिक टिङ्गा पुगैना कैख जुट्ह्याला कम हुइ लागल रल्हिन ।     अग्वा, टिघ्वा मनै फे खराब कामम लाग लागल रल्ह । कन्द्रक कमैयन फे खराब डगरिम नेङ्गाइ लागल रल्ह । कन्द्रा आन्दोलनके अध्यक्ष जग्गाप्रसाद पाण्डे ओ सचिब काशीराम थारूक वानी व्यवहारसे कमैयन शंका करठ । ओइन्क व्यक्तिगत चालचलनके बाट टोल मोहल्लम फे खोब सुनजाइटह । ढ्यार दिनसे ओइन्म शंका करल कमैयन अध्यक्ष जग्गाप्रसाद पाण्डे ओ सचिव काशीराम के चिमा डाग लागल रल्ह । यी बाट ओइन पटा नैचल्लिन ।     रेशम बहादुर चौधरी कठ,“...उ डुनु जे एक्क तराजुक पल्रम टौलल हस रल्ह । गढ्न भख्खरिक लँवर्यन ब्यारक अँख्वारि करबेर खोब गाला मारट । ओइन आपन बाटम मोहन्या–मोहन्या खोब उसारठ..।” यी बाटसे कन्द्रक बुस्याल्हम आगी लागहस सरसहर््यट डमकगैल । सारा कमैयन यी बाटसे महाजोर डिक्याइल रल्ह । ओइन्क यी हर्कतसे कन्द्रा आन्दोलन बद्नाम हुइटि जाइटह, कमजोर हुइटि जाइटह । ओइन्क अगुवाइह कमैयन मन पराइ छोरडर्ल । जसिक टसिक आठ महिनासम जग्गाप्रसाद पाण्डे, काशीराम थारू, दिनेश श्रेष्ठहुकनके अगुवाइम कमैयन साथसहयोग कर्ल । पाछ ओइन्क अनैतिक कामसे रिसोटल कमैयन लौव अग्वा खोज्टी रल्ह । इह मौकाम रेशमबहादुर चौधरीह लौव अध्यक्षके पगरी बहानडेल ।     जसिक टसिक आठ महिनासम जग्गाप्रसाद पाण्डे, काशीराम थारू, दिनेश श्रेष्ठहुकनके अगुवाइम कमैयन साथसहयोग कर्ल । पाछ ओइन्क अनैतिक कामसे रिसोटल कमैयन लौव अग्वा खोज्टी रल्ह । इह मौकाम रेशमबहादुर चौधरीह लौव अध्यक्षके पगरी बहानडेल । यी बाटसे जग्गाप्रसाद पाण्डेक समूह रेशमबहादुरसे महाजोर ढिकल रल्ह । अग्वा डगर हेग्वा कटि कन्द्रक जन्यावन फे जग्गा पाण्डेहुकन कारबाही कर्ना सल्ला पर्ल रल्ह । जग्गा पाण्डे, काशीराम थारूह कर्खा लगाक कन्द्रा घुमैना योजना बनाख जुटल रल्ह । उ दिन जग्गा पाण्डे ओ काशीराम थारूके भाग बल्गर रलक ओर्से उ दिन जन्यावन नैभेटैल । सायद ओइन किउ पहिल सुनघुन डेसेकल रल्हिन् ।     यी घटनासे कन्द्रा आन्दोलन २ फर्चा होगिल रल्ह । एक पाँजर जग्गा पाण्डेक समूह रल्ह, ड्वासर पाँजर लौव अध्यक्ष रेशम बहादुर चौधरीक ओर लागल रल्ह । कुछ कमैयन आपन पाछ लगाक जग्गा पाण्डे आपन आन्दोलनह महान कन्द्रा आन्दोलनके ढोल पिट लागल रह । ड्वासर पाँजर, रेशम बहादुरके आन्दोलन ट पलि बा । भख्खर आपन रफ्तार पक्र खोजल कन्द्रक आन्दोलन रसरस कमजोर हुइ लागल रह । २ फर्चा हुइल कन्द्रक आन्दोलनम रेशमबहादुर चौधरीक पाँजर भर ढ्यार कमैयन डेखपरिन । कमैयन रेशमबहादुर चौधरीक ढ्यार आसभरोसा कर लागल रल्ह ।     अस्टह अस्टह ढ्यार मेरिक समस्यासे लोटपोट डब्नीभिर्या खेल्टी बहुदल आइल ब्याला कमैयन कन्द्रम औपचारिक बैठक २०४७ बैशाख ९ गतेसे शुरुवात करल रल्ह । सुरु सुरुम फाटफुट १÷२ ठो केल कन्द्रम झोप्री गर्ल रल्ह कमैयन । ६ महिनक भिट्टर कन्द्राम जिम्दारिनके शोषणसे सौंस्याटल कमैयन धमाधम झोप्री गार लागल रल्ह । कुछ महिना पाख भर कन्द्रम ग्वारा टेक्ना ठाउँ नैरहिगैल रह । कमैयन कन्द्रम आइठ डेख्ख कन्द्रा आन्दोलनके जोधन खुशी बिल्गट ।     एक मेरिक कमैयनके हिम्मत बहनगैल रल्हिन । कन्द्रा आन्दोलनके जोधन फे कमैयनके साथ सहयोग पाक मन बह्रल रल्हिन । आपन कमैयन कन्द्रम आइ नैडिहुइया जिम्दारिन कन्द्रक जोधन ओइनके घर घर बिजली माखुरके खोक्लम फे लिख लिख डक्लाइ लागल रल्ह । उ ब्याला रेशमबहादुर चौधरी कठ,“...हमार चिठ्ठी लम्मा नैरह, जिम्दारिन पहिलचो सम्झाक नरम भाषम लिखि । या ट टुह्र कमैयन बैठना ठाँटके व्यवस्था करो या ट फे कन्द्रम आइडेओ....।” जिम्दारिनके कौनो मेरिक जवाफ नैपैलसे कर्रक धम्काक फे लिख्ल । ओइन्क चिठ्ठी पहर्क जिम्दार कट्टुम मुट लागल रल्ह । कुछ अइगर जिम्दार भर कमैयन आइ नैडेहठ । चिठ्ठीक कौनौ मेरिक जवाफ नैपैलसे कन्द्रक सारा कमैयन जिम्दारिनके घर घर जाक कमैयनके भाँरा वर्तन, रहल दानापानी, लुग्री लट्टी, मुर्गी चिङ्गनी, सुअर माकर सब बोक्क कन्द्रम लानके झोप्री बना डेहठ । पुस्तौसे सौँकिम बुरल कमैयन, बघ्वक मुहमसे छुटकारा पाइलहस लागिन् । कन्द्रम लौसे खैना नैजुहैल्से फे कमैयन छुट्वा रल्ह । ओइन्क मन चौकस डेखपरिन् ।     २ फर्चा हुइल कन्द्रा आन्दोलन, महान कन्द्रा बगाल ढिर ढिर भुट्भुटाइ लागल रल्ह । जग्गा पाण्डेक पाछ लागल कमैयन फे रसरस रेशमबहादुर चौधरीक बगालिम मिल आइ लागल रल्ह । महान कन्द्रा आन्दोलनके पक्षम लागल कमैयन ढिलाइट डेख्क उपाध्यक्ष काशीराम थारू फे जयनगर गैगैल रल्ह । जग्गाप्रसाद पाण्डेक पाछ लागल सक्कु कमैयन ओइन्से आस टुर सेकल रल्हिन । सब जे रेशमके अगुवाइम रहल कन्द्रा आन्दोलनह जिउ ज्यान डेक लागल रल्ह । ५÷६ महिनाम कन्द्रा आन्दोलन फेर्को महाजोरसे ढिकल रह । बर्दियाके चटकल जिम्दार लल्लु बाबु, बासु उपाध्याय, किशोर गौतम, दमनध्वज चन्द लगायतके जिम्दार सब चुपचाप लागल डेख परठ । हुक्र गोप्य रुपसे प्रशासनसे मिल्ख कन्द्रा आन्दोलनके अग्वनम डाउँ ढारट । कन्द्रा आन्दोलनह कैसिक डबाइ सेक्जाइ कैख जिम्दार फे जुट्ह्याला कर डँटल रल्ह ।     जिम्दारिनके सिरुवा छोर्क आइल कमैयन खैना समस्या पर लागल रल्हिन । जिम्दारिनके घर कमाइ बेर लौसे जिम्दारिनसे सौँकि लेहक परिन, टब्बु पेटभर दाना पानी आपन जहान पर्यारह खवाइ पाइठ । कन्द्रा बस्तिम खौरही लिहि ट फे किहि से लिहि ? सबके दशा ट ओह रल्हिन । गुजारा चलाइक लाग बन्वा रुख्वा, डँर्यापट्या काट काट बेच लागल रल्ह । लग्घक बजारिम बेच्च घरक खर्चि न्वान, पिप्पर, ट्याल, चाउर लेह लागल रल्ह । एक पाँजर रुख्वा बरिख्वा कट्लसे हरेर परेर बन्वा उजार हुइना फे डर हुइल । ओ कमैयनके फे दिन भर भर ओह ब्यालो हुइ लागल रल्हिन् । कन्द्रा आन्दोलन बदनाम हुइट डेखक पाछ कन्द्रा आन्दोलनके अग्वा रेशमबहादुर यी सब बन्द करैल ।     कमैयनके दैनिक गुजारा करक लाग कुछ आयआर्जनक काम फे करक पर्ना रल्हिन, नै ट मुहम मार नैलग्टिन । रेशमबहादुर कमैयनके कुछ आयश्रोत बनाइक लाग बुह्राइल सेमरक रुख्वा काट्क ४ ठो टोङ्गही लाउँ बनाइ लगैल रल्ह । उ लाउँ कमैयन पालिक ओस्री कन्द्रक घट्वम चलाइ लगैल । उ ब्याला कुम्भर घट्वम लाउ ठेक्दार ४ रुप्या लेहठ । कन्द्रा घट्वम ओकर आधा २ रुप्या केल लेह लगैल, टाकि ढ्यार मनैन लिरौसीसे लड्यक वारपार कराइक सेक्जाए । ढिर ढिर मनै फे कन्द्रक घट्वक बाट पटा पैल । रस रस सारा मनै कुम्भर घट्वा छोर्क सब कन्द्रक घट्वम आइ लग्ल । ४ ठो लाउँ फे बराबर चल लागल रह । कमैयन फे काम पैना हुइल । दिनभरिक उठल पैसाक हिसाब किताब ढार लग्ल ओ कमैयनक लाग डाल, चाउर लानके कन्द्रम बठा लगाइ लग्ल ।     कन्द्रक घट्वम लाउँ चलैना फे कारन रह, टाकि कमैयन कन्द्रक जुट्ह्यालम आउजाउ करबेर लिरौसी हुइन । कुछ महिनासम लाउँ मन्के चलल् । जार महिनम पानीक डिउँ फे घट्टी गैल । भारी मनैन्के ठ्याकन पुग्ना पानी छोट लर्कन्ह घ्याचा पुग्ना हुइलिन । कन्द्रा बस्तिम अइना लिरौसी बनाइक लाग रेशमबहादुर चौधरी ४२ बरघरहुकन जुट्ह्याला बलाख सल्ला करल बाट बटैठ । सब बरघरहुकनके सल्ला सहयोगसे कन्द्रा घट्वम लाउ नैचलाख आब पुल बहन्ना बाट हुइल रल्हिन् । कन्द्रक घट्वम ४२ बरघरहुकनक बेगारीसे ६० मिटर नम्मा ओ २ मिटर चाक्कर स्याउने पुल (झालापाटासे बनल) जम्मा २ घण्टा म पुरा टयार करल बाट रेशम सम्झठ । आब कन्द्रा बस्तिम कमैयनक जुट्ह्यालम अइना झन लिरौसी हुइ लग्लिन । ढ्यार कमैयन, किसानन्, अढेर्वन उ कामक गुन मन्ना हुइल ।     असिक कन्द्रा बस्ति रस रस टङ्ग्रटि रह । आन्दोलन जिउगर डेख पर । आपन अभियान जोरटोरसे बह्रैटि लैजाइटह । ड्वासर पाँजर सिरुवा छोर छोर कन्द्रम आइल कमैयनसे जिम्दार महाजोर ढिकल रल्ह । ओइनसे कैसिक सौँकि असुल कर्ना बाटम सुर्टा मानठ । जिम्दार फे चुपाक कहाँ बैठ्ने रल्ह, आपन बलबुटा लगा लगा प्रशासनके कान फुँक्टि रल्ह ।  उ ब्याला खास कैख, काँग्रेसके मनै कन्द्रक मनैन फुँट्ल आँख डेख नैसेकठ ।     रस रस कन्द्रा वस्तिम कमैयन आपन जहानपर्यार लैख अइटि रल्ह । शोषक जिम्दारिनसे सौंस्याटल कमैयन कसिक ओइन्क पन्जमसे भाग सेक्जाइ कैख डाउँ लगैटि रल्ह । कन्द्रम कमैयनक बस्ति जमक गैल रह । एकठो अभियानक पाछ लागल गाउँ । बर्खौसे आपन अधिकार ओ पहिचानक लाग लागल आन्दोलन । पुस्तौसे जिम्दारिनके सौँकिसे डट्करल गाउँ । बलटल आपन अधिकारके लाग बोल भिरल गाउँ ।     जिम्दारिनके पर्गा लाग्घ, २०४९ कात्तिक २५ गते कन्द्रा वस्तिम प्रशासन हाँठि, डोजर लगाइल । राष्ट्रिय निकुन्ज, हाँठिसारसे १०÷१२ ठो डन्टारा हाँठि आइल रल्ह । ओत्रकेल नाही, ४÷५ ठो डोजर, बल्गर्वा फे कन्द्रा बस्तिओर टकैल रह । कन्द्रा बस्तिम एक पाँजरसे हाँठिन लगाक कमैयनके झोप्री, खर बन्ड्या उखाँर लागल रल्ह ।     जिम्दारिनके पर्गा लाग्घ, २०४९ कात्तिक २५ गते कन्द्रा वस्तिम प्रशासन हाँठि, डोजर लगाइल । राष्ट्रिय निकुन्ज, हाँठिसारसे १०÷१२ ठो डन्टारा हाँठि आइल रल्ह । ओत्रकेल नाही, ४÷५ ठो डोजर, बल्गर्वा फे कन्द्रा बस्तिओर टकैल रह । कन्द्रा बस्तिम एक पाँजरसे हाँठिन लगाक कमैयनके झोप्री, खर बन्ड्या उखाँर लागल रल्ह । डोसर पाँजरसे डोजर एक नासे चपचप चपचप कमैयनके झोप्री चापिर, सराटोल पर्टि आइल । लुग्गा ढर्ना भौका, न्वान ट्याल ढर्ना कुठ्ली, खट्या, मच्या, भाँरावर्तन सब कच्याक कुचुक पारडेहल रल्ह ।     कमैयन आपन खैना डाल, चाउर, दानापानी, भाँरावर्तन, बेडविस्टारा, कुछ चिजबरन भगाई नैसेक्ल । ओह खरबन्ड्यक खुरबुस्निम डाल, चाउर, न्वान, ट्याल, पिप्पर सब एक्कम मिलगैल रल्हिन् । प्रसासन फे कमैयन डक्लाइ लागल । बिचारन् सोग लग्टिक फिँफ्याइट । बुह्राइल बुह्राइल मनै छाटी पिट पिट खोब रुइठ । गरिबनके आँससे किहु फरक नैपरलिन् । सारा कन्द्रा बस्ति डेख्टी डेख्टी सराटोल बरावर होगैल रल्हिन् । आब चारुवर खह्रक टुट्ली टुट्ला खुरबुस्नि केल डेख पर लागल रह ।     प्रशासनसे कन्द्रा बस्तिह उजर्ना खबर कन्द्रक अग्वन नैपैलक नैहो । टब्बु फे ओट्रा भारी बस्तिसे कमैयन उहाँसे बेघर कर्ना मुश्किल काम रह । सब कमैयन एक मुठ होक प्रशासनसे डट्ना योजना फे बनैल रल्ह । ओहओर्से, कमैयन फे कन्द्रम अइना डोजरके डगर सब खँन्ढुक्का खाँनखाँन भारी भारी खटहा बनैल रल्ह । उप्परसे खट्हम झालापाटा ओ माटी फे डार्क पँट्ल रल्ह, टाकि डोजर उहाँसे निक्र ना सेक । आर्मी फे कन्द्रा अइना डगर पहिल चेकजाँज करसेकल रल्ह । आर्मी फे भारि समूह कन्द्रा अइना डगर बडल डर्ल ।     कुछ घन्टम, कन्द्रम लालभैल सिपैह्यन, बन्ढुक बोकल आर्मी बस्तिक चारुवरसे घेर सेकल रल्ह । लाग कि हुक्र आपन कमान्डरके आदेशके लाग अस्या लागल बाट, बन्ढुक डागक लाग । प्रशासनसे आइल अधिकारी, कर्मचारी, सिपैह्यनके कमान्डर सब डारु पिक ‘फिट’ रल्ह । ओइन्क आदेश अन्सार डेख्टी डेख्टी कन्द्रा सौलान पार डेल हाँठि ओ डोजर लगाक । आग आग सिडियो, सैनिक उच्चअधिकारी, आर्मी सब बारी बिँउरा, झँक्टि नेंगट । रेशमबहादुर कठ,“..उ ब्यालक सिडियो बारीम फरल हरेर पिप्पर टुर टुर आपन गोझ्यम ढार, उहिन पिप्पर टुरट कन्द्रक मनै डेख डर्ल । नारा जोर जोरसे लगाइल लागल रल्ह । ...खुर्सानी चोर देश छोर...।”     व्यवस्थित हुइटि रहल कन्द्रा डेख्टी डेख्टी सौलान होगैल रह । कमैयन पानी पिना, लुग्गा लट्टी ढुइना, लहैना, आपन जिवजिन्वारिन पानी पिआइक लाग लिरौसी बनाइक लाग १० ठो कुँवा खँडाइल रल्ह । कन्द्रा उजुरुइया अधिकारी, सिपैह्यन मद पि पि ओह कुँवाम हेग मुट डेल । फुहर उठा उठा ओह कुँवक भिट्टर डार डेल । कुँवा फुहर कर्लसे कमैयन पानी पिअ नैपैना हुइल । करक बुट बस्ति छोरक पह्रिन कैख अमानविय हर्कत डेखैल ।     कन्द्राके एकठो ऐतिहासिक दिन, २०४९ कात्तिक २५ गते हाँठि, डोजर लागल रह । कमैयनके बैठल बस्ति उठल पुठल हुइल रह । डगर, पिना पानीक लाग कुँवा, टिना टावनक लाग चाक्कर पर्टि गैल बस्ति पलभर्म बैराग लग्टिक बिल्ग लागल रह । उ दिन कमैयनके कौनो मेरिक औसान नैअइलिन् । लर भिर सेक्ना अवस्था फे नैरल्हिन । सब बन्ढुक्या सिपैह्यनसे चारुवरसे घेरल रल्ह । आपन झोप्रीक कोरै, बाटी, भिटा ढलट जरजर जरजर हेर्ल । ओइन ठे रोक सेक्ना कौनो मेरिक उपाय नैरल्हिन । उ दिन केक्रो घरम खैना नैपक्लिन । पानी पिआसलके मार मनै प्याक प्याक करठ । लड्यक पानी फटिक कराक पिना बाध्य हुइल रल्ह ।     बिहान्क बेजुबान कमैयन ठे जाँगर नैरल्हिन । जिम्दारिनसे लर्ना भिर्ना जोस पलभरिम पुलिस, आर्मिन लगाख डबा डेहल रल्हिन । कन्द्रक कमैयन ढ्यार सपना डेख्ल रल्ह । कन्द्रा बस्तिक सहारासे सारा कमैयन, जिम्दारिनके पुस्तौ पुस्ताके सौँकिक पन्जमसे मुक्ति हुइना । जाली फटाहा, सामन्ती जिम्दारिनके घमण्ड टुर्ना । आपन हक अधिकारक लाग लर भिर सिख्ना । उ दिन सारा बस्ति चुपचाप रह, बस्ति भैँयाए । डोजरके डाबल आपन झोप्रिक भिटा उठाइट, झोप्रिम मिलल आपन लुग्गा लट्टी खोजठ । डोजरके डाबल, पच्कल भाँराबर्तन ठोक्ठोकाइठ । टुटल खट्यक सिरैपाटी जोरठ । भुँइयम गिरल झोप्रिह फेर्को उठाइक खोजठ । माटिम मिलल खैना डाल, चाउर, न्वान, पिप्पर माटिसे अल्गाइ खोजठ । बुलडोजरके डाबल भाँरावर्तन पट्ठरसे सोझार खोजठ । बहुट पिरा डेना नजारा रह । डेखुइया मनै कठ, उ घटना हरकोइ मनैन्के आँस चुहा डेना रह ।     पानीक् प्यासल ज्वानजहान मनै ट प्याक प्याक छटपटाइठ कलसे भुखाइल लर्का, बुह्राइल मनै पेट पकर्क नै छट्पटैना बाटे नैरह । किउ रुख्वक छाँहिम गाल पकर्ल मन मर्ल रल्ह । सब कन्द्रक कमैयन मुर्झुराइल बिल्गै । कठ, मर्टा क्या नैकर्टा, रिससे चुरचुर कन्द्राबासी टिसर दिन कात्तिक २७ गते हर घरकुर्यासे १÷१ जे जिल्ला प्रशासन गुलरिया घेराउ कर्ना सल्ला हुइलिन् । रेशमबहादुर चौधरी कठ,“... उ ब्याला कन्द्रम सक्कु कमैयन मिलाख ४ हजार ९ सय ३९ घरकुर्या रह । जिम्दारिनके सिरुवा, बुक्रा छोर छोर उहै कन्द्रम बैठ आइल रल्ह, आपन अइना दिनके सुग्घर सपना लेक आइल रल्ह । सब घरकुर्यक मनै गन्लसे १८ हजार ३ सय ५६ जे कन्द्रम छारा कर्ल रल्ह । एकठो बहुट भारी गाउँ, कन्द्रा गाउँ बैठगैल रह...।”  कात्तिक २७ गते जब कन्द्रासे लगभग ५ हजार मनै कन्द्रा आन्दोलनके लाग गुलरिया गैल । सारा डगर लालभइल सरक छप्ल बिल्ग । लगभग २÷३ घन्टाके पैडर नेङ्गाइ पाछ कमैयन सारा गुलरिया बजार जोर जोरसे नारा लगाइ लागल रल्ह ।     कात्तिक २७ गते जब कन्द्रासे लगभग ५ हजार मनै कन्द्रा आन्दोलनके लाग गुलरिया गैल । सारा डगर लालभइल सरक छप्ल बिल्ग । लगभग २÷३ घन्टाके पैडर नेङ्गाइ पाछ कमैयन सारा गुलरिया बजार जोर जोरसे नारा लगाइ लागल रल्ह । जिल्ला प्रशासन कार्यालय गुलरियम धर्ना बैठल रल्ह । ढ्यार सामाजामा सहित कमैयन सदरमुकाम गैल रल्ह । सिधापानी लेक धर्ना सुरु कर्ल रल्ह । घरौरी पिच्छे १ मनै ४÷४ दिन धर्नम पाल्या कटाइक परिन् । आन्दोलनम पाल्या कटाक बाँकी दिन फे आपन जहान पर्यारके रेखदेख कर कन्द्रम जाइठ । कन्द्रा आन्दोलनह सम्झटि थारू जोधा कौशल्या थारू कठि,“...उ आन्दोलनम कमैयन्क महाहट्या हुइल रह । ना खैना, ना पिना ठेकान रह, बजहर््या चिज खाक ढ्यार कमैयन विमार फे परल रल्ह । २ रुप्यक सिटामोल खा खाक कन्द्रा आन्दोलन जिल्ला प्रशासनके गेटम धर्ना बैठल रल्हि । जिम्दारिनके पर्गा लाग्क प्रशासन फे हमार आन्दोलन डबाइ खोज...।”     एक दिन डु दिन करट करट दिन, पाख, महिना कट लागल रल्हिन् । २७ दिनसम नम्मा कन्द्रा आन्दोलन चलल् रल्हिन् । जबसम सरकार ओइन बैठ्ना ठाँट नैडेखाइ, उ धर्ना नैछोर्ना कमैयनके सल्ला रल्हिन् । भुख्ल प्यास बैठल धर्नम ढ्यार कमैयन बिमार पर्ल, टब्बु फे आपन आन्दोलनह नैढिलैल । गरिब, बेसहारा, बेजुबान, कमैयनक आन्दोलन बर्दिया जिल्लम पहिलचो एकमुठ होक ओत्रा नम्मा आन्दोलनक लाग घुट्ठी टेक्क हिरगरसे लागल रल्ह । बर्दियाके कन्द्रा आन्दोलन रस रस पत्रपत्रिकम फे ठाउँ पाइ लागल रह । यी आन्दोलन केन्द्र सरकार ठे पुग्ना बहुट समय लग्लिस् । सरकार फे कमैयनके आन्दोलनह सुनल नैसुनल हस कर्क कानम टेल डार्ख बैठल रह ।     उ ब्यालक प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला रल्ह । देशभर कमैया, सुकुम्बासी, हरुवा, चरुवा, दलित, मधेसी, मुसरमान, अल्पसंख्यक, किनार लगाइल मनैन्के चहा जट्रा भारी समस्या रल्हसे सरकारह कौनो मेरिक फरक नैपरिस्, ना ट ओइन्ठे यी निब्बर मनैन उठाइक लाग कौनो योजना रल्हिन्, ना ट यी डुब्बर मनैक बाट ओनाइठ । देशम सुकुम्बासी आयोग गठन कर्ना कौनो मेरिक चिल्वास नैरहिस सरकार ठे । २७ दिनसम करल लम्मा आन्दोलनह सरकार नजरअन्दाज कर्टि रह । पन्चायतकालम बनाइल बसोवास कार्यालय भर रह । टब्बु फे कमैयनके हकहित, अधिकारके लाग कौनौ मेरिक प्रावधान ओ व्यवस्था भर नैरह ।     कमैयनके आन्दोलनके कौनो मेरिक सुनुवाई नैडेख परलओर्से, कमैयन फे कन्द्रा आन्दोलनह आउर कर्रा बनैना सल्ला कर्टि रल्ह । बर्दियम चलल नम्मा आन्दोलन जिल्ला, क्षेत्र, केन्द्र कर्टि लड्यक हल्कोरा मारहस राजधानी सम पुग लागल रह । मेरमेरिक आलटाल, बहानाबाजीसे कमैयनक अवाजह डबाइ खोज्ना सरकार पहिल चो २०४९ सालम शैलजा आचार्यके अध्यक्षताम सुकुम्बासी आयोग गठन कर्ना सरकार मजबुर हुइल रह । बर्दिया जिल्लासे सुरु हुइल कमैयनके कन्द्रा आन्दोलनके कारनसे देशके ६५ जिल्लाम सुकुम्बासी आयोगक कार्यालय ढर्ल ओ सुकुमबासीन्क लाग काम कर्ना सरकार सँख्रल रह ।

२०१५ सालको चुनावमा डा के आइ सिंहको पार्टीको पर्चाः थारू भाषामै पहिलो लिखित दस्तावेज !

२०१५ सालको चुनावमा डा के आइ सिंहको पार्टीको पर्चाः थारू भाषामै पहिलो लिखित दस्तावेज !

७६२ दिन अगाडि

|

२८ भदौ २०७९

देश चुनावमा होमिएको छ । यतिबेला पहिलेका चुनावका प्रसंग पनि खोतलिन थालेका छन् । दंगाली मित्र सुदीप गौतमले केही पहिले सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमा संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीको २०१५ सालको पर्चा पोस्ट गरेका थिए, जुन थारु भाषामा थियो । त्यसबेला खासै वास्ता गरिएन ।  तर थारु भाषा साहित्यको इतिहास केलाउँदै जाँदा २०१५ सालको चुनावमा संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीको पर्चा हालसम्म प्राप्त थारु भाषामै पहिलो लिखित दस्तावेज हुने देखिएको छ ।  नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका लागि ‘थारु साहित्यको इतिहास’ (२०७३) लेख्ने क्रममा प्रकाशित थारु पुस्तकको सूची बनाउँदा यो पंक्तिकारले बढ्वा थारुको बढक्क जोर्नी (२००७) तथा जीवराज शर्माको हम्र ओ हमार बन्वा (२०१५÷२०१६) गीत संग्रह क्रमशः पहिलो तथा दोस्रो प्रकाशित पुस्तक भनी सूचना प्राप्त गरेको थियो । तर यी दुवै कृति अपर्याप्त छन् । हालसम्म यसको एक प्रति पनि फेला पार्न सकिएको छैन ।  त्यसैले, चौधरी रुपलाल महतो तथा बदरीनाथ योगी (दाङ) ले २०१६ सालमा संकलन तथा प्रकाशन गरेको ‘दंगीशरण कथा बड्किमार, गुरुबाबाकि जन्मौती’ लोककाव्य नै हालसम्म प्राप्त थारु भाषाको पहिलो कृति मानिन्छ । प्रकाशकका तर्फबाट बदरीनाथ योगी र नियमनाथ योगीको तर्फबाट लेखिएको थारु तथा नेपाली भाषाको भूमिकाको तल मिति १२÷१२÷१२ लेखिएको छ । अर्थात् यो कृति २०१२ सालमै संकलन भएर चैत १२ गते छापिनलाई तयार थियो । तर विविध कारणवश २०१६ सालमा आएर मात्रै यसको प्रकाशन सम्भव हुन सक्यो ।  यस हिसाबले २०१५ सालको चुनावमा संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीको पर्चै भए पनि थारु भाषामा हालसम्म प्राप्त पहिलो लिखित दस्तावेज देखिन्छ । किसान भाइ हो भनेर सम्बोधन गरी यसको शीर्षक ‘धानक बाला’ राखिएको छ, जुन यस पार्टीको चुनाव चिन्ह थियो ।   ‘किसानहरुले पसिना चुहाएको प्रतिफल धानको बाला हो । यही धानको बालाले हाम्रो देशका पचासी लाख मान्छेको ज्यान पालेको छ,’ पर्चामा उल्लेखित यस तथ्याङ्कले त्यसबेलाको नेपालको जनसख्ंया ८५ लाख हाराहारी रहेको इंगित गर्छ ।  ‘हमार देशमा सकुनसे धेर मनई जग्गा जोतना बाट,’ अर्थात् हाम्रो देशमा सबैभन्दा बढी मान्छे जग्गा जोत्ने रहेका छन् भनेर किसानहरुलाई सम्बोधन गर्दै भनिएको छ, ‘गरीब किसनका छोराछोरी, श्रीमतीहरु पसिना चुहाएर उब्जाएको धानको बालामा आज राणा शासकहरुले मोज गरे । हामी किसानका हक बलजफ्ति दबाएर राखे । दाजुभाइहरु, धानको बालाको मजा लिनु छ, आफ्नो पसिनाको फल आफै खानु छ, धानको बाला छरेको खेत आफ्नो बनाउनु छ ।’ स्मरण रहोस्, २०१५ सालको चुनावमा काँग्रेसले पनि जसको जोत, उसको पोत नारा ल्याउँदै जग्गामा जोत्नेकै हक लाग्ने भनेको थियो ।  लगैना, खैना चिज सस्ता बनैना बा कहलेसे अर्थात् लगाउने, खाने चिज सस्तो बनाउनु छ भने धानको बाला चिन्हमा भोट हाल्न पर्चामा अपिल गरिएको छ ।  ‘गरीब किसानका नेता डाक्टर के आइ सिंह ११० दश दिनसम्म सरकारमा रहेको बेला गरीब दाजुभाइहरुको भलाइको लागि के के गरे, यो तपाईंहरुलाई थाहै छ,’ पर्चाको पुछारमा भनिएको छ, ‘आफ्नो हक लिनु छ, देशभर बाटो बनाउनु छ, स्कूल, अस्पताल बनाउनु छ । र, देशको उन्नति गर्नु छ भने संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीको चुनाव चिन्ह धानको बाला चिन्हमा वोट डारक जितायक होई (भोट हालेर जिताऔं) ।’ दंगाली थारु मतदातालाई सम्बोधन गर्न लखनउमा छापिएको यस पर्चामा कुनै मिति उल्लेख छैन । २०१५ सालको चुनावमा संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीको तर्फबाट निर्वाचन क्षेत्र नं ६२ दाङदेउखुरी दक्षिण पूर्वबाट टीकाबहादुर थापा उम्मेदवार थिए । थापा १५९९ भोट ल्याई चुनावमा तेश्रा भए, त्यहाँबाट परशुनारायण चौधरी १२,७३७ भोट ल्याई नेपाली काँग्रेसबाट विजयी भए । चौधरी वीपी कोइराला मन्त्रीमण्डलमा शिक्षामन्त्रीसम्म भए । त्यस्तै, सोही चुनावमा संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीको तर्फबाट निर्वाचन क्षेत्र नं ८० सल्यान दक्षिण पूर्व फलाङ राज्य दाङ उत्तर पश्चिमबाट तिर्थराज शर्मा उम्मेदवार थिए । शर्मा १८५२ भोट ल्याई चुनावमा दोश्रा भए, त्यहाँबाट नेपाली काँग्रेसका गणेशकुमार शर्मा ८,८७७ भोट ल्याई नेपाली काँग्रेसबाट विजयी भए । दाङमा थापा र शर्मा उम्मेदवार भएको संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीले त्यसबेलै थारु भाषामा पर्चा छापेर मतदाता फकाउने उपाय गरे पनि नेपाली काँग्रेसका परशुनारायण चौधरीले आफ्नो मातृभाषा थारुमा पर्चा छापेको देखिएन ।   

डा. केआई सिंहको बिर्तावाल ‘गुलयारी’ : थारू उपर कहिल्यै नमेटिने ती घाउहरू

डा. केआई सिंहको बिर्तावाल ‘गुलयारी’ : थारू उपर कहिल्यै नमेटिने ती घाउहरू

७६९ दिन अगाडि

|

२१ भदौ २०७९

रामपुर (कैलाली) ।  गुलयारी फँटुवा । मानववस्ती भन्दा पर, चारैतिर घना जंगलले घेरिएको । बर्खामा धान तथा हिउँदमा गहुँ र मसुरो, तेलहन बालीले ढपक्क ढाकिन्छ । सुन्दर र शान्त लाग्छ । तर गुलयारीको त्यो शान्त स्वरुपभित्र कान थाप्दा मीठो निद्रामा रंगीन सपना सजाइरहेका स्थानीय निर्दोष र भूमिहीन गरीब किसानहरुको चित्कार आउँछ । यो परिदृष्य कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–७ स्थित त्यही गुलयारी अर्थात् गोलो आकारमा फैलिएको पूर्व प्रधानमन्त्री डा. केआई. सिंह (कुँवर इन्द्र जीत शाही)को विर्तावाल मैदानी ईलाकाको हो । कैलारी गाउँपालिका–७ रामपुरका बुद्धिजीवी रामकुमार चौधरी भन्छन्,‘गुलयारीलाई मात्रै होइन, शासकहरुले शोषित पीडित, निमुखा किसानको पसिनालाई आफ्नो विर्ता ठाने । निहत्था, सोझो किसानको ज्यानलाई पनि आफ्नो विर्ता माने, मनलाग्दी मुला काटेझै काटे ।’ रामपुर गाउँ रामपुरकै फूलराम चौधरीको दिमागमा २०५९ जेठको त्यो रातको घटना आज पनि ताजै छ । तर गते भने थम्याउन उनलाई अलि गाह्रो भयो । भन्छन्, ‘जेठ १५या १७ गते रातीको घटना हो, त्यो मेरो जीवनको मात्रै नभई रामपुर र वसन्तावासीकै कालो रात थियो त्यो ।’ माओवादीको रिस किसानमाथि २०५९ ताका तत्कालीन माओवादीको जनयुद्ध चरम उत्कर्षमा थियो । जमिनदारहरुका भएभरका जग्गा माओवादीको कब्जामा थियो । माओवादीलाई दमन गर्न तत्कालीन सरकारले शाही नेपाली सेना परिचालन गरेको थियो। गुलयारी फँटुवा पनि माओवादीकै कब्जामा करिब १० वर्षसम्म कब्जा कायमै थियो । यस परिस्थितिमा भारतको लखिमपुर जिल्लाको सिङ्हाईमा रहेका विर्तावाल सिंहका छोराहरुको आक्रोशको सीमा रहेन । आफ्नो बुवाले विर्तामा पाएको जग्गा भोगचलन गर्न नपाउनु, उत्पादन भएको फसल माओवादीले किसानलाई बाँड्न थालेपछि उनीहरु आक्रोशित थिए । सिङ्हाईमा बस्दै आएका केआई सिंहका छोराहरु दर्जनौं गुण्डाका साथ हातहतियारसहित नेपाल प्रवेश गरे । राति १२ बजे रामपुर र वसन्ता गाउँमा आतंक मच्चाए । रामकुमार चौधरी उक्त रातको घटनाक्रम स्मरण गर्दै भन्छन्, ‘दिउँसो सेनाको डरले त्यो राती केही समय बरघरहरुको नेतृत्वमा भेला चल्यो । भेलापछि सबै आ–आफ्नो घर सुत्न गए । वस्ती पूरै मीठो निद्रामा थियो । पारिबाट हतियारधारी रामपुर र वसन्ता गाउँमा पसे । डाँका अइलै रेउ... भागो...। (डाँका आए भागौ) भन्दैमध्यराति कोलाहल, भागदौड, चित्कार एक्कासी सुरु भयो । मीठो निन्द्रामा रहेको वस्ती क्षणभरमै रोदन र चिच्याहटले त्राहिमाम भयो ।’ को–को मारिए ? गहिरो निद्रामा रहेका रामपुरका स्थानीय खुशीराम चौधरीको घाँटी तरबारले मुला काटेझैं छिनाइयो । प्रेमलाल चौधरीको छाती र टाउकोमा बन्दुकको छर्राले प्वाल पर्यो । उता, बसन्ता गाउँका फूलरामका साइलो भाइ छुन्नुराम चौधरीको पनि घाँटी छिनाइयो । धेरै घाइते भए, लुटपाट भयो । माओवादीमाथिको भए भरको रिस गाउँलेमाथि खन्याइयो । फुलरामको ट्रेक्टर लगेर उज्यालो नहुँदै सीमा पार गरे । रामपुर र वसन्ता शोकमा डुब्यो । झिगिया देवी चौधरी मृतक प्रेमलाल चौधरीकी श्रीमती लाइकदेवी चौधरी दुइ दशक अघिको सो दर्दनाक घटना आफ्नो परिवारको लागि अभिशाप बनेको बताउँछिन् । श्रीमान गुमाउनुको साथै आफूसहित ५ जना परिवारका सदस्यहरुको शरीरमा कहिलै नमेटिने खाटो बसेको उनको भनाइ छ । स्थानीय महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविकासमेत रहेकी लाइक देवीले श्रीमानकाे मृत्यु दर्ता प्रमाणपत्र देखाउँदै विगत स्मरण गर्छिन्, ‘हामी जेठो मालिक (केआई सिहंको जेठो छोरा) को भागमा रहेको जग्गामाअधिया÷बटैया लगाउँथ्यो । संकटकालकै बेला थियो । धानको फसल तयार भएपछि माओवादीहरु आएर तिकुर (तीन भाग) भाग लगाउन उर्दी जारी गरे । हामी विवश भएर ३ भाग लगायौं । दुइ भाग हामीलाई राख्न लगाए ।एक भाग मालिकको लागि, तर मालिकको भाग पनि उनीहरु आफूहरुले नै लिएर गए ।  हिउँदको सिजन आयो  । माओवादीले धान लगे पनि मालिकले गहुँ लगाउन अह्राए । गहुँ उत्पादन भएपछि मालिकलाई दियौं । बर्खा सिजनको तयारीमा लाग्यौं । धानको बेर्ना राखिसकेका थियौ । तर जेठ १७ गतेको रातीको घटनाले मेरो परिवार नै तहसनहस बनाइदियो ।’ छेदु चाैधरी विगतको घटनाले भावविह्लल भएकी उनले अगाडिभनिन्, ‘जेठ १७ गते बेरी (बेलुका खाना) खाएर सुतेका थियौ । एक्कासी एक हुल मान्छे आएर मार्न थाले । गोली र खुकुरी जथाभावी प्रहार गर्न थाले । श्रीमानकाे छाती र टाउकोमा गोली चलाए । ओच्छ्यानमै मारिदिए । मेरो तल्लो पेटमा अनि बर्का छावा (जेठो छोरा) छेदु चौधरीको कम्मरमा खुकुरीले काटे । पटोहिया (बुहारी) प्रेमा चौधरीको नितम्व र हातमा गोली चलाए, हात भाँचिदिए । छोरी रीता चौधरीको गोडाको फिलामा खुकुरीले काटे र मेरी बहिनी (सौतेनी)लाई भाटाले हिर्काए ।’ लायकराम चाैधरी गुलयारीको जग्गा मृतक खुशीराम चौधरीले पनि अधियामा जोत्दै आएका थिए । उनीसहित उनको परिवार पनि त्यो राति निशानामा पर्यो । खुशीराम चौधरीकी श्रीमती झिन्झिया र छोरा लाइकराम चौधरीलाई पनि घाइते बनाए । रामकुमार चौधरीका अनुसार ज्यान गुमाएकाहरु राजनीतिबाट बिल्कुलै बेखबर थिए । आफ्नै केही जग्गा र गुलयारीको जग्गा अधियामा खेती किसानी गरी जहान परिवारसँग रमाएका थिए । त्यो दिन ज्यान गुमाएका फुलरामका साइलो भाई वसन्ताका छुन्नुराम चौधरी त्यही गुलयारीको जग्गा भाडा लिने शर्तमा जोत्न भनी रामपुर पुगेका थिए । खेत जोतेर उनी त्यो राति रामपुरमै बास बसेका थिए । उनी पनि निशानामा परे र अनाहकमा ज्यान गुमाए । उनको टे«क्टर पनि लुटेर लगे । प्रेमा चौधरी फूलरामको भाइको भर्खर मंगनी भएको थियो । उनको विहे तय हुन बाँकी नै थियो । डाँकाहरुले लुटपाटसँगै भाइको हत्या गरेपछि फूलरामको कान्छो भाइको विहे ज्यान गुमाएका छुन्नुरामको मंगनी भएकी युवतीसँग भयो । त्यो रात रामपुर र वसन्ताको लागि कालो राति थियो । जसको एउटै कारण हो, विर्तावाल गुलयारी फँटुवा । स्थानीयहरु न्यायको लागि गुहार गर्ने त्यसताका कुनै निकाय देखेनन् । सबै चुपचाप सहे । परिवार गुमाएपछि सबै माओवादी रामकुमार अगाडि थप्छन्, ‘घटनावारे त्यो द्वन्द्वकालमा प्रहरीलाई खबर गरौं भने कसरी गरौं उतिबेला सेना, प्रहरीबाटै डर लाग्थ्यो । माओवादीको बिल्ला भिडाएर उल्टै कारवाही गर्ने पो हुन् कि भन्ने डर उत्तिकै थियो । माओवादीलाई सुनाउँ भने, माओवादी आफै विद्रोहमा थियो । रामपुर र वसन्ताले चुपचाप सबै अन्याय सहन गर्यो ।’ घटनापछि मुद्धा दर्ता गर्ने पक्षमा भएपनि आफूहरुलाई जबरजस्ती माओवादीको ट्याग लगाएको लाइक देवी दुःखेसो छ । ‘म त मुद्धा हाल्ने विचारमा थिएँ । तर मुन्ना शाह नै धनगढी गएर आफूले आतंकारीहरुलाई (माओवादी) मारेको भन्ने हल्ला फिजायो । पछि हामीहरु निरीह भयौ । त्यो संकटकालमा सबै अन्याय सहेर बस्यौ ।’ आफूहरु माओवादी नभएपनि सो घटनामा मारिने आफ्नो श्रीमानसहित तीनै जनालाई माओवादी भन्न थालिएको लाइक देवी सुनाउँछिन् । त्यतिमात्रै होइन, त्यो घटनापूर्व केआई सिंहका छोराहरुको अत्याचार पटक–पटक पोखिएको स्थानीय बताउँछन् । उनीहरुको अत्याचार, यातनाका सिकार भएका स्थानीयहरु पञ्चायतकालदेखि आजसम्म उनीहरुको नाम सुनेर त्रसिने गरेको कैलारी गाउँपालिका–७ का पूर्व वडाध्यक्ष कमल चौधरी बताउँछन् । पूर्व वडाध्यक्ष चौधरी भन्छन्, ‘उनीहरूको अत्याचार यति बढेको थियो कि उनीहरूले जग्गा मात्रै आफ्नो बिर्ता ठानेनन्, किसानको रगत, पसिना र चेलीहरूको इज्जत समेत आफ्नो बिर्ता माने । उनीहरूको नामै सुनेर मानिसहरू तर्सिन्थे । आज पनि भित्री मनमा त्रास उत्तिकै छ ।’ पूर्व सांसद समेत रहेका केआई सिंहका कान्छा छोरा यज्ञजीत शाहले आफू तथा आफ्नो परिवारमाथि मिथ्या र निराधार आरोप लगाएको बताउँछन् । दाजुहरू भारतमा बसे पनि आफू पहिल्यैदेखि भैरहवा बस्दै आएकाले घटनाबारे धेरै कुरा जानकारी नभएको उनको भनाइ छ । उनी भन्छन्, ‘कुरा दुइ दशक अघिको हो । माओवादीहरू सत्तामा आइसके । म पनि प्रचण्ड अध्यक्ष भएको पार्टीको सदस्य हो । हामीले त्यो बेला धेरै पीडा खेप्यौं । पहिले जे–जस्तो भए पनि पुराना कुरालाई बिर्सेर जानुपर्छ । अबको समय मेलमिलापको हो । विकास र सुशासनको हो । त्यो बेला उसले यस्तो उस्तो गर्यो भनेर कुरा गर्नु उचित छैन । अंग्रेजीमा भन्छन् नि ‘फरगिभ एन्ड फरगेट’ । गुलयारीमा डा. केआई सिंहको नजर किन ? डोटीको डुम्राकोटमा जन्मेका डा. केआई सिंह नेपालको इतिहासमा विद्रोही स्वभावका नेताको रुपमा मानिन्छन् । डोटेली राजाको हिउँदे महिनामा बस्ने ठाउँ भारतको लखिमपुर जिल्लाको सिङ्हाईमा सिंहलाई ८ वर्षको कलिलै उमेरमा लगिएको थियो । सिङ्हाईमै उनले प्राथमिक शिक्षा हासिल गरे भने बलरामपुर, लखनउ र गोन्डामा बसेर माविसम्मको शिक्षा आर्जन गरेका थिए । उनी परिवारसँगै बर्मा पुगेका थिए । बर्मामै उनले आयुर्वेदसम्बन्धि अध्ययन गरे । चिकित्सक वा विद्यावारिधि नगरेको भए पनि औषधिमूलो गर्ने भएकाले उनलाई डाक्टर भनियो  । उनले त्यही आधारमा आफ्नो नाम डा. केआई सिंह लेख्न थालेको विकिपिडियामा उल्लेख छ ।  उनले राजालाई आफ्नो कामबाट खुशी पारेको बताइन्छ । एकताका राजा महेन्द्र स्वदेश बाहिर गएको बेला उनैले देशको कार्यभार सम्हालेको बताइन्छ । फर्केपछि राजाले उनको कामबाट खुशी भई ‘तिमी के लिन्छौ ?’ भनेर सोध्दा उनले जग्गा लिन्छु भनेका थिए । राजाले उनलाई हेलिकप्टरमा बसाएर जग्गा हेर्न ल्याएको र उनले कञ्चनपुरको शुक्लाफाँटा, कैलालीको गुलयारीफाँटासहित स्थान देखाएका थिए । जसमध्ये उनलाई गुलयारी फँटुवा मन परेको बताइन्छ ।  गुलयारी फँटुवा र उनको बाल्यकाल बितेको भारतको सिङ्हार्ईबीचको दूरी ३०–३५ किलोमिटर रहेकाले मन पर्नुको मुख्यकारण रहेको स्थानीय बताउँछन् । करीब ४० विघा क्षेत्रफलमा वसन्ता वन क्षेत्रमा फैलिएको गुलयारी फँटुवालाई राजा महेन्द्रले बिर्तामा प्रदान गरे । तर दर्ता भने जम्मा ३० विघा मात्र रहेको पाइएको छ । सशस्त्र द्वन्द्वकालमा बिर्तावाल जग्गा माओवादीको नियन्त्रणमा थियो । माओवादी शान्ति प्रक्रिया आएपछि पुनः त्यो जग्गाको भोगचलन केआई सिंहका पुस्ताबाट हुँदै आएको छ । कैलारी गाउँपालिका–७ वडा कार्यालयको तथ्याङ्कअनुसार सो जग्गा हाल ३ जनाको नाममा दर्ता भएको छ । केआई सिंहका ३ छोराहरू यज्ञजीत शाह, मुन्ना शाह र चोलाजीत (शिउ कुमार) शाहको नाममा जग्गा दर्ता छ । यज्ञजीत शाह भैरहवाबाट निर्वाचित पूर्व सांसद समेत हुन् । मुन्ना शाह र चोलाजीत शाह भने भारतको सिङ्हार्ईमा बस्दै आएका छन् ।  रामपुर र वसन्ता घटनापछि सो जग्गा भाडामा दिइएको छ । घटनापछि भने शाह दाजुभाइ आउन छोडेको स्थानीय बताउँछन् । जग्गाबापत आउने भाडा रकम कोही सिङ्हार्ई त कोही काठमाडौं पुर्याउँदै आएका छन् । यद्यपि मोलपोत रकम भने सिंहका नाति पुुस्ताले दाखिला गर्दै आएको वडा कार्यालयले जनाएको छ । हाल हुलाकी राजमार्ग विस्तार भएकोसो जग्गा धनगढी–टीकापुर खण्डमा पर्छ । कैलालीको हसुलिया बजारदेखि करीब ८ किलोमिटर दक्षिण–पूर्वी दिशामा गुलयारी फँटुवा छ ।