‘छुटि गइला नैहरके लोगे, छुटल सब नगरि’
८९६ दिन अगाडि
|
१७ भदौ २०७९
भावुक मुद्रामा ‘मनके मजा लागल बा । खुसि बटुँ । अट्रा भारि–भारि मनैन्से भेट हुइ पैलुँ । ढेर मनैन्से चिन्हजान हुइल । बहुट मजा लागल बा हजुर !’ । मै लिखल पह्रल नै हुँ, ... !
यी माथिका शब्द हुन्, कार्यक्रममा सम्मानित व्यक्तित्व ६० वर्षीय निर्मला चौधरीका । उहाँ दाङदेउखुरी गढवा गाउँपालिका–२, महदेवाकी वासिन्दा हुनुहुन्छ । एघार वर्ष पार गरी १२औं वर्ष प्रवेशको अवसरमा ‘लावा डग्गर’ त्रैमासिक पत्रिकाको प्रकाशक संस्था थारू भाषा तथा साहित्य संरक्षण मञ्च दाङले २०७७ फागुन ८ गते उहाँलाई सम्मान गरेपछि, आप्mनो मन्तव्यमा अरुलाई धर्धरी रुवाउने गरी माथिका कुरा बोल्नु भएको थियो ।
नौलो सुरुवात
कार्यक्रमका लागि थारू कल्याणकारिणी सभा रातोडाँडा लमही देउखुरीको सभाहलमा बिहान ११ बजे बोलाइएको थियो । पूर्व रूपेन्देहीदेखि पश्चिम कैलाली–कञ्चनपुरसम्मका पाहुना एवं सहभागीहरूको उपस्थितिमा ढिलो गरी कार्यक्रम सुरु भयो । ब्यानरको अगाडि मञ्चमा चारवटा मात्र कुर्सी राखिएको थियो । हाम्रो चलन अनुसार लाग्थ्यो, सभा अध्यक्ष, प्रमुख अतिथि र दुईजना विशिष्ट अतिथिलाई मात्र मञ्चमा बसालिने योजना रहेछ । तर त्यसो होइन रहेछ ।
कार्यक्रम सञ्चालक लावा डग्गरका सह–सम्पादक रामप्रकाश चौधरीले प्रधान सम्पादक छविलाल कोपिलालाई सभाअध्यक्षको आसन ग्रहण गराउँदा उहाँ प्mलोवर मै बस्नु भयो । प्रमुख अतिथिलाई यथास्थानमा आसन ग्रहण गराएपछि मैले बुझिहालेँ, कि ती कुर्सीमा पुरस्कृत स्रष्टाहरूलाई बसालिने रहेछ, त्यसै गरियो । पुरस्कृत युवा गायक दोषहरण चौधरी सोही दिन काठमाडौंमा कार्यक्रम भएको कारण उपस्थित हुन नसकेको जानकारी गराइयो ।
कार्यक्रमको सुरु
अध्यक्षले स्वागत मन्तब्य र कार्यक्रमबारे जानकारी गराएपछि सिधै पुरस्कार तथा सम्मान वितरण गरियो । पुरस्कृत बर्दियाका युवा साहित्यकार सोम डेमनडेउडा र कैलालीका सीताराम चौधरीले कृतज्ञता मन्तब्य दिएपछि पुरस्कृत युवा गायक बसन्ती चौधरीको सुरिलो स्वरले हल नै जुरुक–जुरुक बनायो ।
अबको पालो थियो अग्रज गायक निर्मला चौधरीबाट सजना र माँगर गीत सुन्ने । सम्बोधन बिना नै सुरुमा उहाँले ‘मै मजासे बोले नै जान्ठुँ, जे जसिन बोल्बुुँ, मजेसे बुझडेबि कना अर्जि बा’ भन्नु भयो । बोल्दै जाँदा गीत गाउनु पूर्व, ‘हमार डाइ–बाबा लिखल पर्हल नै रहिँट, ओस्टक हम्र फे लिखाइ पर्हाइ स्कुल नै पठैलाँ । मैं पर्हल रहटुँ टे गिट लिखके ढरटुँ, बेन मुटुमे (छातीमा हात राख्दै) लिख्के ढर्लक एक डुइठो गिट सनाइ जाइटुँ’ भनेर अँह...भन्दै गला सफा गर्नु भयो ।
निर्मलाले सजना सुनाउन थाल्नु भो, ....
हरे, भुखे पियासे काम करलि रे,
खखला बखला पसना
चाहे कोहि माने न माने
ढरटि बटाँ साँछि ।
हरे, बाबा छुटल महटरिया न रे
छुटल भाइ–बहिनि
हरे छुटि गइला नैहरके लोगे
छुटल सब नगरि ।
उता युवा गायक बसन्ती भने धर्धरी रुनु भयो । पुरस्कृत हुँदा ओढाएको दोसल्लाले आँसु पुछ्दै सुँक्क, सुँक्क धेरैबेर भावुक बनेर अगाडि हेर्नै सक्नु भएन । सजनाको एक टुक्रापछि निर्मलाले फेरि विगततिर फर्कदै त्यो बेलाको भाषा, साहित्य, कला, संस्कृति, परम्परा, दैनिकी र साथीसंगीबारे चर्चा गर्न थाल्नु भयो, यसले बसन्तीलाई मात्रै होइन, सबैलाई भावुक बनाएको थियो ।
गायिका बसन्ती चौधरीलाई पुरस्कार दिदै साहित्यकार कृष्णराज सर्वहारी
फेरि माँगरको एकटुक्रा गीत सुनाएर एउटा सूर्यले संसार उज्यालो बनाउँछ, तपाईं हामी सबैको मन सधैँ यस्तै उज्यालो रहिरहोस् शुभकामना ‘डेहटि विडा मागटुँ, जय गुर्बाबा’ भनेर बिसाउनु भयो ।
पूर्व घोषित वक्ताहरू
अनुसन्धाता उदयराज आलेले थारू भाषाको शब्दकोश निर्माणमा मौलिक शब्दहरू संकलनमा गरिएका अनुभव, विशिष्ट अतिथि सुशील चौधरीले थारू भाषामा साहित्य र प्रमुख अतिथि डा.कृष्णराज सर्वहारीले थारू भाषामा पाठ्यपुस्तकको बारेमा बोल्ने भनेर जानकारी गराइएको थियो ।
सोहीअनुसार विगत चार वर्षदेखि शब्दकोश सम्पादन गर्दै आउनु भएका आलेले शब्द संकलन, उच्चारण, क्षेत्रगत प्रभाव, स्वर, वर्ण, आयातित र अन्य भाषाको बोलीमा मौलिक ठेट थारू शब्दको खोजीबारे चर्चा गर्नु भयो । जस्तै थारू गीतमा बढी प्रयोग हुने ‘अलबेलि’, आम प्रयोगमा आउने ‘नमस्कार, अंग्रेजीमा बोलिने गुडबाइ’ लगायतका शब्दको थारुमा प्रयोग बारेमा जानकारी गराउनु भयो ।
सुशील चौधरीले नेपाली (सिंजाली), मैथिली, अवधिपछि थारू भाषा भनिए पनि क्षेत्र र जनसंख्याको हिसावले थारू भाषा दोस्रोमा पर्दछ । केही भाषाहरू निश्चित क्षेत्रमा मात्र बोलिन्छ तर थारू भाषा मेचीदेखि महाकालीसम्मका तराई भागमा बोलिन्छ भन्नुभयो ।
थारू भाषाको साहित्य वृहत् छ, यसको समालोचनात्मक समीक्षा हुन सकेको छैन, यही नै हाम्रो कमजोरी रहेको छ । हजारौं वर्षदेखि बोलिदै आएको थारू भाषा अझै कामकाजी भाषा बन्न नसक्नु दुःखको कुरा हो । जेठो पुस्ता सकिदै जाने र लिपि गरेर राख्न नसक्नु कमजोरी रह्यो । त्यसैले आज हाम्रो पुस्तामा ठूलो जिम्मेवारी आएको छ भन्दै शब्दकोश निर्माण गर्नु, मानक बनाउनु, खोज अनुसन्धानमा लाग्न अब ढिला गरिनु हँुदैन भन्नु भयो ।
डा.कृष्णराज सर्वहारीले पुरस्कृत स्रष्टाको चर्चा गर्दै वि.सं २०२८ सालदेखि नै हाम्रा अग्रजहरूले ‘गोचाली’ पत्रिका मार्फत थारू भाषाको संरक्षण, प्रवर्धन र विकासमा लिखित रूपमै सुरु गर्नु भएको थियो । उहाँहरूप्रति हाम्रो सम्मान छ भन्नु भयो । आज ५० वर्ष पुग्दासम्म पनि हामीले थारू भाषा कामकाजी भाषा बनाउन सकेनौ । यसमा दोहोरो समस्या देखिएको छ । स्थानीय सरकारले कार्यान्वयन नीति बनाउन नसक्नु र कार्यालयमा थारू कर्मचारीको पहुँच नपुग्नु नै अहिलेको समस्या हो भन्दै यसका लागि स्थानीय सरकारसंग परामर्श गरेर यसै शैक्षिक सत्रदेखि लागु हुनेगरी साथीहरू पाठ्यपुस्तक तयार गर्न जुट्नुहोस्, मेरो पूर्ण सहयोग रहने छ भनी भाषा साहित्यको क्षेत्रमा लागेका युवाहरूलाई सुझाव दिनुभयो ।
रचना वाचन र शुभकामना मन्तब्य
प्रमुख अतिथिको मन्तब्यपछि रचना वाचन र शुभकामना मन्तब्य सुरु भएको थियो ।
माटो पोलेपछि लाल बन्छ,
धागो बुनेपछि जाल बन्छ,
राम्ररी प्रयोग गर्न जान्यो भने,
कलम पनि बन्दुकको नाल बन्छ ।
कैलालीका युवा कवि जीतबहादुर चौधरी ‘ट्रासन’ले झट्का दिने खालको मुक्तक वाचन गर्नु भयो । त्यसै गरी देउखुरीका सूर्यराज गौतम, सल्यानकी मीना खड्का, रूपन्देहीका केवलप्रसाद थारू, कैलाली, गदरियाकी लक्ष्मी राना थारू, हिमलाल चौधरी लगायतले मीठा र मर्मस्पर्शी रचना वाचन गर्नु भयो ।
रूपन्देहीका बमबहादुर चौधरीले नवलपरासी, रूपन्देही र कपिलवस्तु तीन जिल्लालाई समेटेर आपूmले थारू भाषा शब्दकोश लेख्दै गरेको जानकारी दिनु भयो । आख्यानकार शेखर दहितले हाम्रो घर नै पहिलो विश्वविद्यालय हो, हाम्रा बाजे बज्यै शिक्षक हुन्, उहाँहरूले दिएको शिक्षा हामीले लिपिबद्ध गरेर राख्न नसक्नु हाम्रो कमजोरी हो भन्नु भयो ।
उद्घोषकले समय छोट्याउन २ मिनेट घोषणा गरे पनि थारू कल्याणकारिणी सभा दाङका अध्यक्ष भुवन चौधरीले ४० मिनेट खर्चेर मुख्य मन्त्रीदेखि मेयरसम्मको चर्चा गर्दै थारू भाषालाई कामकाजी बनाउन ६ महिना नगरपालिकालाई स्वयमसेवक थारू कर्मचारी दिन्छौ भन्दा पनि काम हुन सकेन भन्ने पीडा पोख्नु भयो । त्यस्तै थाकस देउखुरी क्षेत्रका सचिव बालगोविन्द चौधरीले विगतमा ‘मधेस एक प्रदेश’ रोक्न भूमिका खेलेको चर्चा गर्दै अब छिटै थाकस देउखुरीबाट तीन भाषामा थारू शब्दकोश सार्वजनिक गरिने जानकारी दिनु भयो ।
शुभकामना मन्तव्य दिनु हुनेहरू छन्द कवि गंगानाथ कोइराला, राप्ती साहित्य परिषद दाङका उपाध्यक्ष नगेन्द्र गुरु, प्रलेस पूर्व केन्द्रीय सदस्य रामप्रसाद जैशी, देउखुरी साहित्य मञ्चका हरि पोख्रेल र भक्ति थापा स्मृति प्रतिष्ठान दाङका अध्यक्ष नीमबहादुर थापा लगायत हुनुहुन्थ्यो ।
मलाई दुई मिनेट त लागेन होला ! मैले बोलेको यत्ति हो, शब्द पनि यिनै हुन्– सम्पूर्णलाई एकमुस्ट हार्दिक अभिवादन गरें, सम्मान गरें, १२औं वर्ष प्रवेशको अवसरमा लावा डगर पत्रिकालाई बधाई छ, शुभकामना, पुरस्कृत र सम्मानित पाँचै जनालाई हार्दिक बधाई एवं शुभकामना छ ।
अन्तिम वक्ता हुनुहुन्थ्यो राप्ती साहित्य परिषद केन्द्रीय अध्यक्ष पुरुषोत्तम खनाल । उहाँको भनाइ थियो, कार्यक्रममा नयाँ प्रयोग राम्रो लाग्यो । ‘क’ वर्गको लावा डगर पत्रिकाले थारू भाषा तथा साहित्य संरक्षणमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउने छ । भाषा बचाउने सबैभन्दा ठूलो माध्यम जनजिब्रो नै हो । थारू विद्यार्थीहरूलाई आप्mनो भाषा बोल्नमा निरुत्साहित होइन, उत्साहित गराउनमा शिक्षक वर्गको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ ।
यसरी उहाँको सम्बोधनपछि कार्यक्रम समापन भयो ।
र, अन्तमा
कार्यक्रमपछि मैले सोधें, ‘बसन्ती छोरी ! निर्मला बहिनीले मन्तब्य दिंदा तिमी किन रोएको ?’
बसन्तीले भनिन्, ‘उहाँ अन्टीले बोलेका कुराले मन छोयो, उहाँले पढ्न नपाएको पीडा व्यक्त गर्नु भो । समय र प्रविधिको प्रयोग गर्ने ईच्छा त सबैलाई हुँदोरहेछ नि । आखिर समयले कसलाई पख्र्यो र यिनै भावनाहरू मेरो मनमा भूमरी खेल्न थाले र मैले आप्mनो मनलाई थाम्नै सकेन अंकल ।’
निर्मलाको भावले यसो भन्थ्यो, समयले आफूलाई धेरै पछाडि छाडिसकेको छ । अहिले लेखिएका बोलिएका शब्द, भाव, विचार, गीत, गायन जे पनि सुरक्षित रहन्छन् । स्रष्टाको मुखबाट निस्क्यो कि कहीँ न कहीँ कैद भइहाल्छ । कलमले कापीमा कोर्यो कि कहीँ न कहीँ लिपिवद्ध भइहाल्छ । तर पहिले हाम्रो पालामा जे थियो, मनमा हुन्थ्यो । जे थियो मनबाट निस्कन्थ्यो । त्यसैले, त्यस्ता मान्छेहरू आफू मात्रै मर्दैनन्, उनीहरूसंगै हाम्रो भाषा, साहित्य, कला र संस्कृति पनि मरेर जान्छ । अतः आजको पुस्ताले यसलाई संरक्षण गरेर बचाइराख्नु आजको आवश्यकता हो । सम्मानित बहिनी निर्मला चौधरीका शब्द सापटी लिएर राख्दै बिट मार्न चाहन्छुः
‘जस्टके एकठो सुरज संसार ओज्रार कराइठ, ओस्टके अपने ओ हम्रे सक्कुजन्हनके मन ओज्रार रहल करे, सुभकामना डेहटि विडा मागटुँ ।’
लावा डग्गर त्रैमासिक पूर्णाङ्क–४५ बाट