कृष्ण जन्माष्टमीको महिमा र थारू संस्कृति
५० दिन अगाडि
|
१० भदौ २०८१
१.पृष्ठभूमि
पहिल ट सिरिजल जल ठल ढरटी ।।
सिरिजी ट गइल हो कुश कई डाभ ।।१।।
डुसरे ट सिरिजल अन्न कई पेड ।।
सिरिजी ट गइल हो अन्न कई बिरोग ।।२।।
टिसरे ट सिरिजल अन्न कई डरिँ ।।
सिरिजी ट गइल हो अन्न कई पाट ।।३।।
चौठे ट सिरिजल अन्नकई फूल ।।
सिरिजी ट गइल हो अन्नकई फल ।।४।।
माथिको गीत अस्टिम्कीमा (कृष्ण जन्माष्टमी) गाइने गीतका हरफ हुन् । यो गीतमा धर्ती र जलको उत्पत्तिदेखी शुरु हुन्छ र अन्त्य भने कंशको बधमा गएर टुङ्गिन्छ । माटो र पानीको उत्पत्तिपछि धर्तीमा अन्न, जीव, सरिसृप लगायतको उत्पत्तिको वर्णन पाइन्छ ।
गीतको माध्यमबाट यसको वर्णन भएता पनि थारु समुदायमा यसलाई कलात्मक चित्रमार्फत उतारिन्छ । अस्टिम्की चित्रहरुको माध्यमले धर्तीको उत्पत्तिसंगै जलचर, थलचर, सरिसृप, बोटविरुवाहरुलाई विम्बात्मक थारु लोकचित्रहरुले व्याख्या गरिन्छ ।
अष्टिम्की लोकचित्र प्रकृतिबाट प्रेरित छ । पेन्टिङमा सूर्य, चन्द्रमा, रुख, बाँदर, माछा र कछुवा लगायतका चित्रहरू समावेश हुन्छन् भने कमेरोबाट निस्किएका प्राकृतिक रंग, सेतो ढुङ्गाको धुलो, रंगीन माटो, सिन्दुर, फूल र पातको घोल, जलेको जंगली घाँसको खरानी आदि समावेश गर्दछन् । बाँसका मसिना हाँगाका टुक्राहरू प्राकृतिक ब्रशको रूपमा प्रयोग गरिन्छ त्यसको टुप्पालाई थिचेर ब्रश जस्तो संरचना बनाइन्छ ।
अष्टिम्की चित्रकलाले जीवनको विकासलाई चित्रण गर्छ । थारुहरूले गुर्बाबालाई पृथ्वीको सृष्टिकर्ता मान्दछन् । थारु लोक महाकाव्य ‘गुर्बाबाक जन्मौटी’का अनुसार गुर्बाबाले ‘दुढही गंगटो र फेटुली गँड्यौला’को सहयोगमा अमरमाटी (माटो) ल्याई यो संसारको सृष्टि गर्नुभएको हो । थारु लोककथा अनुसार विकास हुनेमा पहिलो जीव माछा हो ।
अहिले जस्तो बजारमा पाइने विभिन्न कृतिम रङहरु पाइदन्थ्यो । त्यसको लागि प्राकृतिक रंङहरु बनाउने गर्दथे । कालो रङ्गको लागि कर्खा (दियोको ध्वाँसो) तयार गर्दथे, त्यसैगरि खयरको कट्ठा, पवईको विँया, केराको खम्बाको चोप, खरानी समेतको प्रयोग गरिन्थ्यो । चित्र बनाउनु भन्दा पहिले चित्रकारले निर्जला ब्रत बसि कमेरो माटो वा चुनढुङ्गाले निर्धारित डेहरी वा भित्ता व्यागग्राउण्डको लागि लिप्थ्यो । सबै भन्दा माथी दायाँ कुनामा सुर्य र माथिल्लो बाँया कुनामा चन्द्रमाको चित्र अंकित गर्नुपर्दछ । यस चित्रले पनि यस व्रहमाण्डमा अनेकौ ग्रह, उपग्रह भएजस्तै पृथ्वी सूर्यको उपग्रह रहेको व्याख्या गर्दछ ।
यसरी बनाइने अस्टिम्कीको चित्रमा महाभारत ग्रन्थका पात्रहरुलाई पनि उतारिन्छ जसमा ५ भाई पाण्डवहरुका चित्र लस्करै राखिन्छ । त्यसको तलतिर एकजना बधुलाई डोलीमा अन्माईरहेको बनाइन्छ त्यो द्रौपदीलाई देखाउन खोजिएको हो । त्यसका छेउछाउमा जंगली जीवजनावर हात्ती, घोडा, मयूर, हलो जोतिरहेको मानिसको चित्र हुन्छ । यसले पृथ्वीको विकासक्रमसंगै अस्टिम्कीको गीतमा भनेजस्तै अन्न, बाली फलाउने, मानव र जीवजनावरहरुको सहअस्तित्वलाई बुझाउदछ ।
२. गुर्बाबक जल्मौटी र अस्टिम्की चित्र
समयक्रमसंगै मानव सभ्यता, कबिलाहरु, समूहमा परिणत हुदै गयो । सामाजिक मूल्य मान्यताको पनि निर्धारण प्रक्रिया शुरु भयो । रितिरिवाज, धर्म, संस्कृति, संस्कारहरु पनि क्रमिकरुपमा विस्तार हुदै गए । मान्छेहरुका फरक फरक आस्था र विश्वासहरु निर्माण हुदै गए । यस प्रसंगलाई पनि थारु समुदायले चित्रमा वर्णन गरेको पाइन्छ । उदाहरणको लागि अस्टिम्की चित्रमा महाभारतका कथाहरु भेटिन्छ । महाभारतमा पाण्डव र कौरवहरुको वरिपरि ग्रन्थ लेखिए पनि कंशको केहि थोरै व्याख्या पाइन्छ । तर यसलाई थारु समुदायहरुले प्रमुखताको साथ चित्र मार्फत एक बलशाली मथुराका तानाशाह कंशको चित्र पनि रेखांकित गर्दछन् । शक्तिशाली देखाउन कंशको शिर रावणको भन्दा वढि अर्थात १२ शिर बनाउछन जसलाई थारुहरुले ‘बरमुर्वा’ भन्दछन् । बनाइएको चित्रहरुमा पूजा गर्दा गल्तिले बरमुर्वाकोमा टीका लगाउदा त्यस दम्पत्तिबाट जन्मिने सन्तान रुने, कराउने, भयभित हुने अस्वस्थ खालको जन्मिने विश्वास गर्दछन् । कंशले आफ्नो बहिनी देवकी कोखबाट जन्मिने सबै बच्चाको हत्या गर्दथे त्यसको बिम्ब होला बच्चाहरु तर्सिने, रुने, कराउने हुन्छन् भन्ने विश्वास अहिले सम्म छ । थारु समुदायमा ‘बरमुर्वालाई’ सामाजिक खलपात्रको रुपमा स्थापित गर्दछन् ।
अस्टिम्की चित्रको मुख्य विशेषता वा आकर्षण भनेको कान्हाको चित्र बनाएको हुन्छ । चित्रहरुको विचमा कान्हाको मुरली बचाउदै वा कदमको रुखमाथी बसेर कृष्ण लिला झल्किने तस्विर, वा उनलाई विष्णुको अवतारको रुपमा पनि व्याख्या गर्दछन् । चित्र बनाउदा पुरैनीको पात (कमलको पात) महत्वका साथ बनाउछन जुन मण्डलासंग मिल्दछ । अहिले भने बजारमा पाउने कलरप्रिन्ट पोष्टरलाई टाँस्ने प्रचलन व्यापक वढ्दैछ ।
बनाइने चित्रहरुले थारु साहित्यको काव्यात्मक लोक शैलीमा धर्तीको उत्पत्तिको वर्णन गरिएको गुर्बाबक जल्मौटीलाई पनि विश्लेषण गर्दछ । गुर्बाबाले यस सृष्टिको रचना गर्दा पाताल लोकबाट खँेटुली गंगटो, दुढही गड्यौला लगायतको सहयोगबाट माटो ल्याएर यस धर्ती लोकको उत्पत्ति गरेका थिए । गुर्वावाको केहि प्रारम्भि अंश
हाँ हाँ रे, पहिल ट बरसल ढुरिया ढुक्कुन ।
हरे अब डैया कलजुग ढरल मिरटी भवन ।।१।।
हाँ हाँ रे डोसर ट बरसल गोबर कै रेख ।
अब डैया चार पाउ कलिजुग टेकल मिरटी भवन ।।२।।
हाँ हाँ रे टिसरा ट बरसल कोइला कै रेख ।
अब डैया कोइ नही टिकही मिरटी भवन ।।३।।
माथिको लोकश्रुतिले श्रृष्टिको कालखण्डलाई बर्णन गर्दै कलियुगको प्रबेशको परिकल्पना गरेको थियो जसमा शुरुशुरुमा धुलो, कणहरु, खग्राखको वर्षा भयो, त्यसपछि गोबर, कोइलाको वर्षा भयो यसरी लोकश्रुतिका अनेक श्लोक अध्ययन गर्दा धर्तिको क्रमिक विकासक्रमलाई व्याख्या गरेको पाइन्छ ।
अस्टिम्की चित्रको सबैभन्दा तल्लो भागमा नदीनाला, कछुवा, माछा, सर्प, बिच्छी, गंगटो लगायतको चित्र कोरिएको हुन्छ जसको अर्थ पानीमूनी पनि जीवनको सहअस्तित्व बारेमा बर्णन गर्दछ । यस धर्तीमा सरिसृपको विकासक्रम, मानवविचको सहअस्तित्व, चर चराचर, स्तनधारी, लगायतको जीवनचक्रको भरपूर चित्रको माध्यमबाट ब्याख्या पाइन्छ ।
३.अस्टिम्कीका पात्र र केही मिथक
महाभारतको कथानुसार द्रौपदी र युधिस्थिर कोठामा बसेको बेला भिम प्रबेश गर्दछन आपत्तिजनक अवश्थामा रहेकोले द्रोपदी एकदम लज्जित हुन्छिन । एकभाई प्रबेश गर्दा अन्य भाईलाई प्रबेश निषेध हुने पाण्डवहरुको सम्झौता अनुसार द्रोपदीको कोठामा प्रबेश गर्दा पादुका बाहिर राख्नु पर्ने हुन्थ्यो जसले गर्दा उनीहरु भित्र प्रबेशको जानकारी पाउथे तर युधिस्थिर प्रबेश गरेको बेला कुकुरले उनको पादुका गायब गरेकोले भित्र भिम छिरेछन् यस घटनाले द्रोपदी आक्रोशित र लज्जित हुनुपरेको प्रसंग छ त्यसैले उनले कुकुरलाई सार्वजनिक ठाउँमा अपमानित हुनु पर्ने सराप दिन्छिन् । त्यसलाई प्रतिविम्बित गर्न उक्त कुकुरलाई सबैभन्दा चित्रको पुछारमा कान्हा बसेको रुखको जरामुनी एक जोर कुकुरहरु संभोग गरिरहेको चित्र देख्न पाइन्छ त्यो भने उल्टो बनाइन्छ । यसलाई पाप, कुकर्मको फलसंग जोडेर ब्याख्या गरेको सुनिन्छ ।
थारु समुदायले अस्टिम्की पर्वमा कान्हालाई विशेषरुपमा पुज्ने भएता पनि पाण्डवहरुलाई पनि सम्झिन्छ । तर पाण्डवहरुका ५ भाई मध्ये सबै भन्दा वढि पुजिने भने भिमलाई हुन जसलाई थारुहरु ‘भेँवा’ भन्दछ । भिमको नाउँमा गरिने आराधना ‘अटवारी’ भनेर मनाइने पर्व भने भाद्र महिनाको कृष्णा जन्माष्टमीपछिको शुक्लपक्षको पहिलो आइतवारलाई मनाइन्छ ।
थारु लोककथा अनुसार एक राक्षसले थारु गाउँलाई धेरै दुख दिइरहेका थियो । गाउँलाई बचाउन हारगुहार गर्दा भिम रोटी पकाईरहेका रहेछन् उनी तावाको रोटी छोडी गाउलेहरुको सहयोगमा गएछन् र राक्षसको वध गरि गाउँलाई बचाए थिए रे । उनी फर्किदा रोटी भने एकतर्फी मात्र पाकेको थियो । भेवाँको आराधनामा थारु समुदायले पवित्र नयाँ आगोको बाल्छन् त्यसको लागि ‘गन्यारी’ भन्ने काठलाई एक आपसमा घर्षण गरि आगो निकाल्छन र त्यही आगोबाट भिमलाई चढाउने एउटा सबैभन्दा ठूलो रोटी ‘भउरी’ एकतर्फी पकाउछन् ।
त्यसैगरी, पाण्डवहरु सुर्खेलको बिहार (सुर्खेतको बिहार) मा बस्दा दाङका एक थारु राजा दंगीशरणलाई दुष्मणहरुको आक्रमणबाट बचाउन सहयोग गरेको प्रसंग पनि जोडिएको लोककथा धेरै छन् ।
४.अस्टिम्की र आराधना
थारुहरु प्रकृतिपूजक भनि चिनाउन चाहन्छन् । प्रकृतिमा रहेका हरेक सजिव तथा निर्जिवको पुजा अराधना गर्दछन् जसको उदाहरण ‘अस्टिम्की’ पर्व हो । अस्टिम्की चित्रहरु माथी उल्लेख गरेअनुसार प्रकृति र सजिव प्राणीहरुको सहअस्तित्व, जीवनचक्र, आस्था र विश्वास, वातावरणीय सन्तुलन, दुष्कर्म, भविष्यका परिणामलाई समेत चित्र मार्फत व्याख्या गरि पुज्ने गर्दछन् ।
थारु समुदायको ‘अस्टिम्की’ पर्वप्रतिको आस्था र महिमा अलौकिक छ । यो पर्व आउनुभन्दा पहिले देखि नै पूर्वतयारी गरिन्छ । गाउँमा भएको केरा, बेलौती, जामुन, काँक्रा, कागती, भोगटे लगायत मौसमी फलहरु साँचेर राखिन्छ । दुध, दहि, घ्यूको जोहो गरिन्छ । ब्रतालु महिलाहरु नयाँ कपडाहरुको व्यवस्था गर्दछन् । गरगहना, चुरा पोते, श्रृङ्गारका सामाग्रीहरु पनि किनमेल गर्दछन् ।
तन्नेरी देखि बुढाबुढीसम्म ब्रत बस्ने निधो भएपछि ब्रतालुहरु सम्तमी र अष्टमीबिचको रात भाले नबास्दै सबैजना नुहाईधुवाई गरि मिठो मसिनो परिकार पकाउछन् र दर खान्छन् । दर खाईसकेपछि अष्टिम्कीमा निर्जला ब्रत बस्नुपर्दछ । अष्टमीको विहान चित्रकारले पनि निर्जला ब्रत बसी चित्र बनाउछ । चित्र तयार नहँुदासम्म उसले केही खानु हुदैन । चित्र बनाउनेमा प्राय पुरुषहरु भए पनि महिलाहरु पनि थप रङ्ग बुट्टा थप्नमा मद्दत गर्दछन् । चित्र बनाउने ठाउँलाई पवित्र स्थानको रुपमा मान्ने भएकोले ब्रत नबसेको मान्छे उक्त ठाउँमा जान भने बर्जित गरिएको हुन्छ ।
साँझ सुर्यास्तसंगै ब्रतालुहरु नुहाएर नयाँ लुगा, गरगहनामा सजिएर अस्टिम्की चित्र भएको घरमा जम्मा हुन्छन् । सबै ब्रतालुहरु टपरीमा चामल, बलिरहेको दियो, धुप, अगरबत्ति, फलफूल, सिन्दुर, पुजा सामाग्री लिएर जान्छन् । घरमुली ज्येष्ठ सदस्यले अष्टिम्की चित्रमा पूजा गरिसकेपछि अन्य ब्रतालुहरु पनि पालैपालो चित्रमा टीका लगाई पूजा गर्दछन् ।
पूजा गरिसकेपछि लगेको चामल भूँईमा खन्याई चामलमाथी बलिरहेको दियो राख्छन् जुन रातभरि ननिभोस भनि तेल थपि राख्छन् । दियो निभेको अशुभ मान्द्छन र ब्रतालुले ब्रतको नियम मिचेको हो कि भनि शंका गर्दछन् । चामलसंगै लगेको फलफूल, कागती, बेलौती, काँक्रा, केरा पनि राख्छन् । अष्टिम्की पुजा हेर्न आएका तन्नेरीहरु आफुसंग हसिया वा चक्कु लिएर आएका हुन्छन् ब्रतालु महिलाहरुले ल्याएका फलफूलका भेट्नो काट्नलाई तछारमछार गर्दछन् । खासगरि आफुले मन पराएको अविबाहित महिलाहरुले चढाएको फलफुललाई लक्षित गरि काट्ने भएकोले आफ्नो मायाको प्रस्ताव गर्न नसक्ने पुरुषहरुले अप्रत्यक्षरुपमा आफ्नो प्रेमलाई सार्वजनिकरुपमा व्यक्त गर्दछन् ।
महिलाहरु मकैको जरा सहितको बोटलाई चढाएको हुन्छन् साथसाथै मौसमी फलफूल भोग्टे, निबुवा, चढाउने गर्दछन् भने ब्रतालु पुरुषले मग्ग बास्ना आउने भैंरोपातीको बोट जरासहित चढाएका हुन्छन् ।
पूजाआराधना पछि सबै महिला पुरुषहरु आफ्नो घर फर्किन्छन र ‘फलाहार’ गर्दछन् । फलाहारपछि अष्टिम्की पुजास्थलमा सबै जना जम्माभई रातभरि कृष्णाअवतार, लीलासंग सम्बन्धि गीत गाई जागाराम बस्छन् ।
भोलि विहान सबैजना अष्टिम्की चित्र बनाएको ठाउँमा गई आफ्नो बलिरहेको दियो, भेट्नो, अलिकति चामल, धुप, पूजा सामाग्री लिएर नजिकको नदिमा सेलाउन जान्छन् । सेलाइसकेपछि ब्रतालुहरु नुहाएर फर्किन्छन र नुहाउदा आफ्ना शरिरमा भएका विकारलाई नष्ट होस् भनि प्रार्थना गर्दछन् र घर फर्कि पाकेको मिठो पक्वान खाइ अष्टिम्की मनाउछन् ।
५.निष्कर्ष
जीवन विकासको कथा चित्रण गर्ने आदिम परम्परा अष्टिम्कीले पश्चिम नेपालका थारुहरूमाझ ठूलो महत्व राखेको छ । भगवान कृष्णको जन्म दिनलाई चित्रकलाको रूपमा सौन्दर्यात्मक, कला रूपको प्रतिनिधित्व मात्र होइन, यसले जीवनको विकास, थारु संस्करणको चित्रण र पुस्ता देखि पुस्ता हस्तान्तरणका कथा बताउँछ ।
भागवत गीतामा योद्धा अर्जुनलाई कर्मको मूल्य सिकाउने भगवान विष्णुको रूपमा पूजनीय श्यामवर्ण देवता कान्हाको आराधना थारु समुदायले परम्परागत चलन भएता पनि अहिलेको नयाँ पुस्तामा भने बिकृति देखिन्छ । अष्टिम्की चित्रको आफ्नै महत्व र महिमा भएता पनि नयाँ पुस्ताले खासै रुचि देखाउदैन् । अहिले मनाइने अष्टिम्की निराहार ब्रत बसि बनाउने चित्रको ठाउँमा बजारको रेडिमेड पोष्टरमा पुजा गर्ने चलन बढ्दै गएको पाइन्छ । थप आकर्षक देखाउने खालका चित्रहरु पनि थप्ने गरेको पाइन्छ जुन गुर्बाबक जल्मौटी महाकाव्यमा वर्णन गरिएको छैन । साथै दर खाने बहानामा होटल, रेष्टुरामा गई मनाउने संस्कृति हाबी हुदै गएको छ ।
अष्टिम्की थारु लोक चित्रकला परम्पराको बारेमा थप तथ्यहरू पत्ता लगाउन र यससँग सम्बन्धित कथाहरूलाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा अझ मूल्यवान र बिक्रीयोग्य बनाउन थप अनुसन्धान आवश्यक छ । नेपालको मिथिला कलालाई जसरी विश्वभर फैलाउन विभिन्न माध्यमहरु सहयोग गर्दैछन त्यसैगरी, पृथ्वीमा जीवनको विकासक्रमलाई थारुहरूको पुरातन चित्रकला शैली तथा संस्करणलाई लोकप्रिय बनाउन विभिन्न कार्यक्रमहरूमा अस्टिम्की लोक चित्रकला प्रदर्शन र प्रवद्र्धन गर्न आवश्यक छ ।
सबै जातजातीहरुका यस्ता महत्वपूर्ण कला, संस्कृति, पुरातन संस्कारलाई संरक्षण तथा प्रर्बद्धन गर्न राज्यले ध्यान पुर्याउनजरुरी छ ।
.jpg)
.jpg)
