नेवार समुदायमा किन मनाइन्छ म्ह पूजा ?

नेवार समुदायमा किन मनाइन्छ म्ह पूजा ?

८४३ दिन अगाडि

|

८ कात्तिक २०७९

सङ्कटमा मादल व्यवसाय

सङ्कटमा मादल व्यवसाय

८५१ दिन अगाडि

|

३१ असोज २०७९

बागलुङ ढोरपाटनका मीनबहादुर दर्जी मादल बनाउन निकै सिपालु छन् । उनले मादल बनाएर जीविकोपार्जन गर्दै आएको २० वर्ष पूरा भयो । दर्जीले मादल व्यवसायबाटै नौ जनाको परिवार पाल्दै आएका​ थिए तर, अहिले मादल बिक्न छोडेपछि गिट्टी कुट्ने र बालुवा बोक्ने गर्छन् । मादल व्यवसाय सङ्कटमा परेपछि दर्जीले पेसा बदल्नुपरेको हो । बाउ, बाजे र दाइहरुबाट सिकेको सीपले उनलाई सात वर्ष अगाडिसम्म परिवार पाल्न सहज थियो । अहिले छोराहरु विदेश पलायन भए भने छोरीहरु बिहे गरी सके । उनले आफूसँग भएको सिप नबिकेपछि पेसा परिवर्तन गर्नुपरेको दुखेसो गरे । उनी भन्छन्, “मलाई पाँचा/सात वर्ष पहिलेसम्म परिवार चलाउन समस्या थिएन, मादल बिक्री गरेरै नौ जनाको परिवार चलाएको थिए, छोराछोरी पढाएको थिए, अहिले दुई जनाको पेट पाल्न पनि अरु काम गर्नुपर्छ, मादल बिक्री हुँदैन, बिक्री नहुने काम किन गर्ने भनेर त्यो काम गर्नै छोडेँ, अहिले गिट्टी बालुवा कुटेर पेट पालेको छु ।” पहिले बाह्रौँ महिना मादलको माग बढ्ने गरेको र पछि–पछि चाडबाडको बेला ग्राहक आउने गरेको जनाउँदै अहिले मादल बिक्रीनै नहुने उनको भनाइ छ । उनले कुनै बेला आफूलाई मादल बनाउन भ्याइनभ्याइ हुनेको गरेको स्मरण गर्दै अहिले केही ग्राहक आएपछि आफूले पहिले बनाएर राखेका मादल बेच्ने गरेको बताए । अहिले मादलको मूल्यसमेत घटेको दर्जी बताउछन् । “मेरो पसलमा पहिले बाह्रैमास मादल किन्ने आउँथे, हरेक महिना कम्तीमा पनि १० वटा मादल बिक्री ग¥थ्यौँ, मलाई मादल बनाउन भ्याइनभ्याइ हुन्थ्यो, बिहान उठेदेखि रातिसम्म नसुतुन्जेलसम्म मादल बनाइरहन्थे कमाइ पनि राम्रो हुन्थ्यो, वर्षमा झण्डै रु पाँच लाख कमाइ गर्थे, मूल्य पनि राम्रै पथ्र्यो”, उनले भने, “अहिले मादल किन्न बेला मौकामा एक÷दुई जना मान्छे आउँछन्, उनीहरुलाई पहिले बनाएको मादल दिएर पठाउँछु, पहिलेको जस्तो मूल्य पनि पर्दैन, मैले एउटा मादलको रु १२ सयदेखि पाँच हजारसम्ममा बेच्ने गर्थें ।” दर्जीले तिहारको बेला मादलको बढी माग हुने गरेको बताए । गाउँ तथा सहरमा देउसीभैलो खेल्नेले मादल किन्ने गरेको भन्दै अहिले मादलको सट्टा ठूला–ठूलो साउण्ड सिस्टम किन्ने गरेको दर्जीको भनाइ छ । “तिहार आयो की मादल किन्नेको भीड लाग्थ्यो मेरो पसलमा, अहिले मादल किन्नभन्दा ठूला–ठूला स्पिकर किन्छन्, तिहारको गीत पनि गाउँदैनन्, कलाकारले गाएको गीत बजाएर नाच्ने गर्छन्, यसले त देउसीभैलो खेल्ने प्रचलनमा पनि विकृति ल्याएको छ”, उनले भने । निसीखोला गाउँपालिका–५ का कुलबहादुर नेपालीले पनि मादल व्यवसाय गरेको १४ वर्ष भयो । उनको पनि अचेल मादल कमै बिक्री हुन्छ । वार्षिक आठ सय बढी मादल बेच्ने नेपालीले अहिले ५० वटा पनि बिक्री गर्न नसकेको बताए। पहिले आफ्नो पसलमा निसीखोलासँगै, ढोरपाटन, तमान, रोल्पा र रुकुमदेखि मादल किन्ने ग्राहक आउने गरेको स्मरण गर्दै अहिले पसल सुनासन रहेको बताए । “चार वर्षौं भइसक्यो मादल निकै कम बिक्छन्, तिहार आउने बेला अलिअलि बिक्री त हुन्छ, यस बेला मात्रै मादल बेचेर दुई महिना पनि खान पुग्दैन, तिहारको बेला त मादल किन्ने ग्राहकको लाइन हुन्थ्यो, मादल पुराउनै सकिन्नथ्यो, अहिले हेर्नुस् त यति धेरै मादल बनाएँ, बिक्री नै हुँदैनन्” नेपालीले भने, “वर्षभरि मादल बनायो, बिक्री हुन्न, अब अरुनै काम गर्नुपर्ने भयो, अब यसबाट परिवार पाल्न सकिने भएन ।” नेपालीले सूचना र प्रविधिको विकासका कारण मादल बिक्रीमा कमी आएको बताए । उनले मादल मौलिकता र परम्परासँग जोडिएको बाजा भएको भन्दै आधुनिकताले मादल व्यवसाय पनि सङ्कटमा पर्न थालेको बताउछन् । अहिले चाडबाड तथा मेला महोत्सवमा मादल, बाजा बज्नै छोडे र बाजाको ठाउँमा ठूलाठूला स्पिकर र साउण्ड सिस्टमको प्रयोग हुन थालेको नेपालीको भनाइ छ । “आजभन्दा १० वर्ष पहिले गाउँमा मादलको महत्व निकै थियो, मेला महोत्सव, विवाह व्रतबन्धमा मादल घन्किने गर्थे, विद्युत्को पहुँच थिएन, माइक, स्पिकर र राउण्ड सिस्टमको आएका थिएनन्, अहिले गाउँ–गाउँमा बिजुली बलेका छन्, बिजुली आएपछि मादलको माग घट्यो”, उनले भने, “अब मादल र बाजा हराउँदै जाने सम्भावना छ, मेला महोत्सवमा पनि बाजा र मादल बज्न छोडे ।”  गाउँ–गाउँमा सूचना प्रविधिको पहुँच पुगेपछि मादल व्यवसायी विस्थापित हुने अवस्थामा पुगेपछि बजारमा विद्युतीय सामग्रीको माग बढी रहेको व्यवसायी बताउँछन् । बागलुङको दोस्रो व्यापारिक केन्द्र बुर्तिबाङ बजारमा विद्युतीय सामग्री बेच्दै आउनुभएका जीवन शर्माले पछिल्लो समय ठूला–ठूला साउण्ड सिस्टम र माइकको माग निकै बढेको बताए । उनले पहिले–पहिले चाडबाडको समयमा मादलको बिक्री अत्यधिक हुने गरेकोमा अहिले मादल कम र साउण्ड सिस्टम धेरै बिक्री हुने गरेको बताए । उनी भन्छन्, “अहिले बजारमा साना–ठूला साउण्ड सिस्टमको माग निकै बढी रहेको छ, अझ यो तिहारको बेलामा त झन बढी माग हुने गरेको छ, पहिले–पहिले मादल बेच्ने व्यापारीलाई भ्याइ नभ्याइ हुन्थ्यो, अहिले उनीहरुको व्यवसाय सुक्दै गएको छ, अहिले त मेला महोत्सव जताततै साउण्ड सिस्टम घन्किन्छन्, मादल त बज्नै छोडे, केही वर्ष अगाडिसम्म त गाउँमा जाँदा मादल बाजा घन्किने गरेको पाइन्थ्यो, अहिले त जताततै साउण्ड सिस्टममा गीत मात्रै सुनिन्छन् ।” रासस

लिम्बूहरूले किन छाडे दसैँ मान्न ?

लिम्बूहरूले किन छाडे दसैँ मान्न ?

८६४ दिन अगाडि

|

१८ असोज २०७९

दसैँ आयो ! बाल्यकालकाे कुरा हो, थाङ्लेक्वा (भद्रे) चरी शरद ऋतुको शोभामा सकभर बोट-बिरुवाको नाङ्गा वा टुप्पोमा पुच्छर हल्लाई हल्लाई कराउँथ्यो । सभ्य भाषामा भन्दा गीत गाउँथ्यो । यदि बर्खा ऋतुले गाउँ-घर पखालिसकेको थिएछ भने हरियालीमाझ पहेँलपुर तोरी फुलेको हुनुपर्छ । कि त कोदो बारीको डिल, नत्र बारीका कान्लाहरूमा माङ्ग्रा (लट्टे) फुल्दा, बारीका डिल र कान्लाहरू रातै फुलेझैँ वारिपारिबाट प्रस्टै देखिन्थ्यो । कोदोबारी परिश्रमीको रहेछ भने गाढा, हरियो रहलाग्दो हुन्थ्यो । अल्छीको बारी हो भने साउन-भदौमा रोपेका कोदो असोज कात्तिकमा पनि भुइँमा टाक्सिएर गाबो उभिन नसकेको होला । यहीबेला दसैँ आइपुग्न लागेकोमा एक प्रकारको खुसी मन, बैचन तन चारैतिर छाएको जस्तो हुन्थ्यो । किनकि यो छ, त्यो छैन । कहाँबाट ल्याउँ, कसरी जोडुम ? बर्खाभरिको पानी र बस्तुभाउ वा आफैँ हिलोमा सिकसिकोसहित हिँडेका बाटाहरू, किँबुले (खुट्टाका औँलाहरूबिच, विशेषतः कुकुर\ मान्छेको दिशा टेक्दा उब्जिने घाउ) उब्जिएका खटिराहरू सुकिसकेका भए तिनै बाटोमा उम्रेका झार उखेल्ने, थुप्रिएका माटोका ढिस्काहरू सम्म्याउने, भत्किएका बाटाहरू सोझ्याउने काम वल्ला-पल्ला, माथिल्ला-तल्ला घरका ठिटाहरू बिच बाटोहरू खनी सक्न, सरसफाइ गर्न एक प्रकारको होडबाजी नै चल्थ्यो । ‘उसले बाटोहरू चिल्ला, राम्रो बनाइसक्यो होला मैले भ्याएको छैन भन्ने हुन्थ्याे ।  दसैँ आउन लाग्दा घर-लिप्न, चुन-लिन दुई/तीन दिनको बाटो धरान कि त धनकुटा पुग्नुपर्ने भएकोले महँगो पर्थ्यो । चुन किन्ने पैसा र समयको पहुँच नहुनेले कमेरो लिन गाउँकै माक्खुन्दे धमिलो (सधैँ पहिरो जाने भएकोले धमिलो पानी बग्ने) खोला पुगेर एक डोको कमेरो ल्याउनुपर्थ्यो । निश्चय नै चुन कमेरो भन्दा टल्कन्थ्यो, राम्रो हो । तर सबैको पहुँच नहुँदा कमेरोले काम चल्थ्यो । मेरो घरमा चाहिँ बाहिर चुन, भित्र कमेरो लगाउँथ्यौँ । कतिपयले पुरै घर रातो माटोले लिप्ने चलन पनि थियो, तर त्यो भने मेरो याकथुङ (लिम्बू) गाउँमा थिएन । माथि कार्की गाउँतिर एक दुई घर थिए । अन्यथा अधिकांश घर सेतोले लिप्ने तर पुछार-पेटीमा भने कन्ट्रास्टिङ् रातो-माटोले पेटीहरू च्याट्टै छिट पारेर लिप्दा, त्यो घर कि आर्थिक-सामाजिक, सांस्कृतिक तवरमा अब्बल हुन पर्छ, कि छोरी, बुहारी सिपालु रहेछन् भनेर बुझिन्थ्यो । यसरी घरको भित्तोहरूले वर्ष दिनपछि रङ्गिने, सजिसजाउ हुने अवसर नै पाउँथे ।    बोको काटेपछि निक्लेको रगतमा हातको पञ्जा चोबेर, पाइतालाले टेकेर भर्खरै चुनाले लिपेको सफा घरको मूल ढोकाको दायाँ-बाँया छाप हान्ने, मालसिरी गाउने, याकथुङ (लिम्बू) भाषामा हाक्पारे गाउने, र दिनभरि गाउँ डुल्ने चलन थियो ।  जब पारी दापाँको याकथुङ (लिम्बू), सु. सन्तवीर तिल्लिङ्को घरमा नगरा (ट्याम्के र दमाहा) बजाएको आवाज तरङ्गित भएर कानमा पर्थ्यो तब दसैँ आएको निश्चित हुन्थ्यो । दसैँ आइपुग्दा घरमा एक जोर नयाँ दौरा-सुरुवाल, कोट, ढाकाको टोपी, र कपडाको जुत्ता च्याट्टै लाउन आइपुग्थ्यो । फूलपातीको दिन दसैँको लागि भनेर पालेको लामिबा (भाले जात सुँगुर) लडाइन्थ्यो । लामिबा साउन-भदौमा पाक्ने मकैको नसप्रेको घोगा, उभारेको मकै खुवाएर, मजाले हुर्काएको करिब १८-१९ धार्नीको हुन्थ्यो । त्यो पुरै आफ्नै घर, परिवारको लागि मात्र कतै एक दुई धार्नी, सुँगुर पाल्न नसक्नेको बचन हार्न नसक्नेलाई दिनु बेग्लै कुरा हो । बरु पम्भे (आधा\ एक किलो जत्तिको सपेटा दिने चलन) छिमेकी वल्ला, तल्ला, पल्ला २\३ घरलाई दिइन्थ्यो । लामिबा लडाउन पूर्व साँझ ४\५ बजे फेदाङ्बा (बिजुवा)ले घरको साम्माङ् खमा (आध्यात्मिक अनुष्ठान) गर्थे । त्यो साम्माङ दसैँको नाममा नभई, घरमा नियमित गरिने साम्माङ् लामिबा लडाउँदा पनि गर्न पर्ने अनुष्ठान हो। लामिबाको भित्र्याँस (मुख्य गरी रक्ती, कलेजो र अन्य अङ्ग) सित याङ्बेन (लेकाली एक प्रकारको खान हुने झ्याउ) मजाले भिजाएर, बार मसला लगाएर पकाउने हो, जुन विशेष परिकार मानिन्छ । दसैँमा लामिबा लडाउनेले याङ्बेन परिकार पकाएर तोङ्वा, तीनपाने रक्सीसित चट्ट खाने परिकार हो । अष्टमीको दिन भेजो हान्ने भनेर राँगा वा बैलो, थारो, बेत बसेको भैँसी गाउँ, टोलकै लागि काट्ने चलन थियो । नवमीको दिन सानो बोको सुभाङ्गी जिम्मा बोकेको घरमा मार हान्ने चलन थियो । बोको काटेपछि निक्लेको रगतमा हातको पञ्जा चोबेर, पाइतालाले टेकेर भर्खरै चुनाले लिपेको सफा घरको मूल ढोकाको दायाँ-बाँया छाप हान्ने, मालसिरी गाउने, याकथुङ (लिम्बू) भाषामा हाक्पारे गाउने, र दिनभरि गाउँ डुल्ने चलन थियो । दशमीको दिन अछेता चामल, रङ्, र दही मुछेर रातो टीका निधारभरि लगाइ दिने चलन बाहुन-क्षेत्रीको जस्तै घरमा थियो । तर याकथुङ (लिम्बू) गाउँभरी भने दही र अछेता मात्र मुछेको सेतो टीका लगाउने चलन थियो । दुवैले जमरा भने कानमा सिउरिन्थे । गाउँ घरका विशेषतः साइनुले सानाघर परिवारकाले हुक्वा (पकाएको मासु, र तोङ्वा) लिएर आउने, र ठूलाबडाले टिको लगाउने चलन थियो । दसैँ आउनुको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको घरमा पाहुना आउनु हो । मावली कि ससुराली जाने हो । विवाहपछि अनिवार्य टिको थाप्न ससुराली\ माइती जाने- आउने अनिवार्य दस्तुर नै थियो । पहिलो टिको, दोस्रो टिको, र तेस्रो टिको भनेर ३ वर्षसम्म जान पर्ने रित थियो । पहिलो वर्ष कोसेली १७\१८ धार्नीको सुँगुर मुख्य घरमा, अर्को एउटा सुँगुर निकट दाजुभाइको घरमा, थुतुनो र चारवटै खुट्टाको खुरमा सयपत्रीको फुल बाँधेर बोकेर लग्न पर्थ्यो । एक\ दुई गाग्रो रक्सी सेल रोटी, अचारका परिकार आ’आफ्नो सीप, कला र क्षमता अनुसार लग्ने । दोस्रो र तेस्रो वर्षमा क्रमशः कम गर्दै जाने । पहिलो, दोस्रो टिको लगाउन जानेले ससुराली जाँदा एक दुई जना सिपालु सनाई बजाउने दमाई साथी लिएर जान पर्थ्यो । पारीबाट सनाई बजाउँदै आउँदा घरमा पाहुना आउँदै गरेको सूचना, सङ्गित, मयामैलो बुझिन्थ्यो क्यार ! मैले देखेको, भोगेको याकथुङ (लिम्बू) जनजातिको दसैँ चाड यही हो । आज भन्दा करिब ३०\४० वर्ष अघिको रिवाज, दसैँ नभनेर ‘तसी’ भनिन्थ्यो, सायद दसैँ कै अपभ्रंश रूप हुनपर्छ । बुबा मधेसतिर बस्नु हुन्थ्यो । दसैँमा मात्र आउनुहुन्थ्यो । उहाँ एउटा याकथुङ (लिम्बू) जिम्माको सुब्बा भएको कारण दसैँ मान्न आउँदा गाउँभरिका मानिस भेला हुन्थे । गफ गर्दा गर्दै २\४ घना चोया बाँस काटेर, चोया काडेर तमाम हुन्थ्यो । दसैँ मनाउन आउँदा झन्डै बर्खाभरिलाई पुग्ने चोया काडेर छोड्नुहुन्थ्यो । सुब्बाको जिम्माको जग्गा, आ–आफ्नै खायलमा बसोबास गर्नेले तिरो तिर्न आउँथे । धेरै भनेको दस\पन्ध्र रुपैयाँसम्म तिर्थे । कोही कोहीले सय, पचास, तिरेको देखेको हो । नत्र १०, २०, ४०, ५० पैसा तिरो तिरेर आ–आफ्नो रसिद लिएर जान्थे । बाहुन-क्षेत्रीले उनीहरूको कुममा बोकेर हिँडेका तिम्रो बुबाले तिम्रो कान्छी आमा बाहुनी ल्याएर उनैको काँधैमा हगिदिएपछि, चित्त दुखाएर नआएको ! त्यति पनि बुझिनस् !? टीकाको दिन बाहुन-क्षेत्री, गुरुङ सबै आउँथे, याकथुङ (लिम्बू) बाहेक । कारण उनीहरूको आ–आफ्नै जिम्मा थियो । साइनोले साना याकथुङ (लिम्बू) परिवार पनि आउँथे भने आफूभन्दा साइनोले ठूलो परिवारमा जानपर्थ्यो । बाहुन क्षेत्री टीकाको दिन आउँदा एका-दुईले दहीका ठेकी, केरा, चिउरा ल्याउँथे । माथि पातालतिर गोठ राख्ने बाहुन-क्षेत्रीले कुरौनीको पोका ल्याउँथे । गुरुङले भने रक्सी, लेकाली आलु वा हरियो मकैको झुत्ता लिएर सुब्बा मान्न आउँथे । दसैँ मान्न कसले छाडे? दस/एघार वर्षको हुँदो हुँ, सँधै दसैँमा घरमा टिको लगाउन आउने बाहुन-क्षेत्री आउन छाडेको देखेर अचम्म माने । किन छोडे कसैले सोधेनन् र भनेनन् पनि । तर मलाई अझै पनि याद छ मैले आमालाई सोधेँ: 'आमौ, एनलाम्ब तसील्ले हेनाङ् पेनी मेन्देनन ना!”(आमा, यो सालको दसैँमा किन बाहुन-क्षेत्री आएनन्!)। आमाले भन्नुभयो, “हेनाङ् मेदा! पेनी रे खुन्छि फक्ताङ् ओ मेबक्सुनु मेगत्तुबा केम्बा रे पनिमा केम्मा-पाक तारुआङ् खुन्छि फकताङ् ओ हि एतु पिरुसी! खुन्छि निङ्वा तुगेआङ् मेन्देनेम्बा! ख्यारिक आङ् कुसिङ् केन्नितुम नि !?” (किन आउँछन् ! बाहुन-क्षेत्रीले उनीहरूको कुममा बोकेर हिँडेका तिम्रो बुबाले तिम्रो कान्छी आमा बाहुनी ल्याएर उनैको काँधैमा हगिदिएपछि, चित्त दुखाएर नआएको ! त्यति पनि बुझिनस् !?) बाहुन–क्षेत्रीले मान्दै आएको  दसैँमा आउने, टिको लगाउने संस्कृति उनीहरूले नै तोडे । तर त्यो संस्कृति तोडिनुमा मेरो बुबाले बाहुनी कान्छी आमा भित्र्याएर तोडिएको नभई याकथुङ (लिम्बू) जनजातिको भूमिमाथिको जुन विशिष्ट स्वामित्व थियो, त्यो राज्यले सन् १९६४ मा एकपक्षीय रूपमा  तोड्यो । लिम्बूवानको भूमि याकथुङ (लिम्बू)को अधीनको हुन्थ्यो । अरूले कमाउन पाउँथ्यो, तर स्वामित्व पाउँदैनथ्यो । जति नै पैसा थुपारे पनि जमिन कमाए पनि स्वामित्व याकथुङ (लिम्बू)को मात्र हुन्थ्यो । नेपालको जमिन रैकर, बिर्ता, गुठी, किपट, जागिर, रकम र अन्य गरी सात/आठ प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको थियो । इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यका अनुसार किपट प्रणाली मूलतः साम्प्रदायिक शासनको एक रूप हो जुन केही जातीय समूहहरू जमिनको मालिक हुन्थे । याकथुङ् (लिम्बू) समुदाय बाहेक याखा, आठपहरिया, भोटे, मझियाको पनि हुन्थ्यो । पाल्पा, अछाम र दैलेख जिल्लामा पनि किपट प्रथा थियो, जहाँ सम्बन्धित समुदाय बाहिरका व्यक्तिकाले कमाउन सक्छन्, तर स्वामित्व भने सम्बन्धित समुदाय भन्दा अरूले नपाउने । उक्त जमिन अरू जनजातिले कमाउँदा रैकर हुने व्यवस्था थियो । भूमिसुधार अभियानले किपट प्रथाको अन्त्य भएको थियो । किन किपट भूमि कुनै निश्चित जनजातिको स्वामित्वको मात्र हुन्थ्यो, नेपालमा भन्ने ज्वलन्त प्रश्न छ । किनकि एउटा जातिको हुने, अर्कोको नहुने भनेको एउटै राज्यमा असमानताको पराकास्टा किन भन्ने विचार हुनै नै भयो । तर खासमा लिम्बूवान, अरुण-मेचीको भूगोलको ऐतिहासिक कारण भनेको सम्बत १८३१ अघि स्वाधीन रहेको भूमि गोर्खा- लिम्बूवान सन्धिपछि नेपाल अधिराज्यमा गाभियो । जसको सामान्य सर्त भनेको गोर्खा राज्यको अधिनको भूभाग भए पनि त्यो अघि सेन कालमा जे जस्तो उपभोग गर्ने स्वशासनको व्यवस्था थियो, त्यही नै गोर्खा राज्यले थामी दिएको थियो । त्यो अख्तियारी कालान्तरमा स्वशासित राज्यको रूपमा विकास हुन पर्नेमा भएन । लिम्बूवान प्रदेशको शासन विभिन्न इस्तिहारहरू जारी गरेर, कानुन ऐन जारी गरेर, काठमाडौंले नै गर्ने, तर भूमिको स्वामित्व चाहिँ याकथुङ (लिम्बू) को नै थियो । जुन पछि राज्यले एकपक्षीय रूपमा समाप्त गर्दा, हिजो बाहुन-क्षेत्रीले मानी आएको सम्बन्ध टुट्यो । यो कुरा बुझेका याकथुङ् (लिम्बू)ले राज्यको हिन्दु चाड दसैँ पनि टुटाए, नबुझेकाले मानिरहेका छन् । दसैँ चाडको वैचारिक पक्ष दसैँ चाडमा मुख्य गरी दुर्गा देवीको पूजा हुन्छ । उनैलाई धेरै रूपको एकका रूपमा लिने गरिन्छ। नवरात्रमा नौवटा देवीको वा उनै दुर्गाको विभिन्न रूपको पूजा–आराधना हुने तर्क पनि छ । यी मध्येमा पनि महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वती उनका प्रमुख रूप हुन् । महाकालीबाट ऊर्जा शक्ति, महालक्ष्मीबाट वैभव र महासरस्वतीबाट ज्ञान–सीप प्राप्त हुने हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको विश्वास छ ।  यी त सामान्य अवस्थामा यी देवीहरूसित साधकले सदासर्वदा अपेक्षा, आशा र विश्वास गर्ने कुरो भयो । नवरात्रमा पनि यी ऊर्जा, वैभव, र ज्ञानको लागि दसैँ मानिन्छ कि अरु नै कारण ले ! अर्को कारण भनेको ब्राह्मणहरूको रक्षार्थ दुर्गा देवीको उत्पति ब्राम्हणहरूले गरे, उपासना गरे, हात हतियारले सुसज्जित बनाए र महिषासुरको विरुद्धमा उसको हत्याको लागि लगाए । देवीले महिषासुरको हत्या गरिन्, त्यसैको विजय उल्लासका साथ दसैँ चाड मनाउने गरेको भाष्य छ । आदिवासी प्राज्ञिक व्यक्तित्व तथा समाज शास्त्री डा. कृष्ण भट्टचनको विचारमा दसैँ धनी हिन्दुलाई खासा, गरिब हिन्दुलाई दशा र जनजातिलाई दुर्दशाको चाड हो । नेपालमा विगत दुई सय वर्षसम्म राज्यले नै हिन्दु धर्मको पक्ष लिएर हिन्दु अधिराज्य घोषणा गरेपछि देश धर्म निरपेक्ष हुनुभन्दा अघिसम्म बाहुनवादको एकाधिकार रह्यो- हिन्दु धर्म र संस्कृतिलाई काखी च्याप्ने र बाँकीलाई पाखामा पार्ने वा बहिष्करणमा पार्ने । त्यसैलाई बाहुनवाद भनिएको हो र त्यसैको आफूले विरोध गर्ने गरेको उनको सदाबहार विचार छ । दसैँ त्यसको रूप मात्र हो । दसैँको विचार पक्षलाई हेर्दा हिन्दु सांस्कृतिक राष्ट्रवादको पक्षपोषण गर्ने एउटा बलियो पर्वको  रूपमा देखिन्छ । किन पनि भने दसैँ नमान्नेको राज्यद्वारा हत्या गरिनु, दसैँ मानेको प्रमाणको रूपमा बली पुजा गरेको जीवको रगतमा हात, खुट्टा दुवै रगतमा चोबेर घरको भित्तोमा छाप लगाउनु पर्ने जुन अभ्यास थियो, त्यो हिन्दुको मात्र आफ्नो धर्मप्रतिको आराधना, पूजा-आजा नभएर गैर हिन्दु वा धर्ममा कुनै मान्यता वा विश्वास नभएकालाई पनि हिन्दु धर्म मान्न र मनाउन गरिएको सांस्कृतिक विनियोजन (कल्चरल एप्रोप्रियसन)  थियो । प्रगतिशिल विचारधाराका साहित्यकार नीनु चापागाँइले दसैँ चाडलाई मानिसको जीवन पद्धतिको एक अंशको रूपमा लिएका छन् । उनको तर्क छ, 'यो मूलतः किसान जनसमुदायसित सम्बन्धित सबैभन्दा पुरानो चाड हो । खेतीपाती सकिएपछि प्राकृतिक मौसमको अनुकूलतामा यो चाड मनाइन्छ ।... फुर्सदको समयमा आमोद–प्रमोद गर्ने चलन चलेको हुनुपर्छ । शासक वर्गले यस चाडलाई पछि आफ्नो स्वार्थअनुकूल धार्मिक रूप...आसुरी शक्तिमाथि दैवी शक्तिको विजयका रूपमा दसैँको उत्पत्ति भएको हो भन्ने दृष्टिकोण...वर्गीय स्वार्थ... प्रतिबिम्बित भएको छ । हिजो हिन्दु धर्मलाई राज्यको धर्म मानिएको स्थिति र आजको स्थितिमा सबै कुरो पहिलेकै जसरी चल्ने हो भने धर्मनिरपेक्ष देश भनेर घोषणा गर्नुको के औचित्य छ?' चापागाँइको मोनिज्मको विचारमा दसैँको कारण ‘विचार र भावना’ बाट एकसूत्र बनाउनेमा उनको पनि आशा एवम् विश्वास छ, तर त्यसले मानव जीवनलाई कुरुप बन्न मद्दत सिवाय केही गर्दैन । जनजातिलाई कसरी दसैँकरण गरियो ? याकथुङ् (लिम्बू)को सन्दर्भमा दसैँकरण गरेको सन्दर्भ यहा सान्दार्भिक हुन्छ होला । इतिहासका प्राध्यापक शिवकुमार श्रेष्ठका अनुसार लिम्बूवान याङरुप पाँचथरका ५२ जना सुब्बाहरूले अङ्ग्रेज सरकारको आक्रमण चिन्ताले कान्तिपुर आई राजा रणबहादुर शाहसित हातहतियार, खरखजना माग्दा राजाले ढाल, तरबार, त्रिशूल, कर्नाल, नरसिङ्गा, डमरु बन्दुक, सङ्ख ५२ जना सुब्बाहरू दिए । सँगसँगै दसैँ चाड मनाउनु मौलो हान्नु भन्ने आदेश पनि दिए अनुसार थर्पु टुँडिखेलमा ५२ वटा मौलो गाडेर योङ्हाङ् सुब्बाहरूले निशाना प्रतिस्थापन गरी नगरा बजाएर दसैँ’ मान्न थालेका थिए । भूमिसुधार कार्यक्रम लागू भएपछि दसैँ महत्त्वविहीन भएर गयो । हतियार माग्न गएका सुब्बाहरूलाई दसैँ किन दिएर पठाए भनेर विचार गर्दा ‘हतियार भौतिक वस्तु भयो,’ तर ‘त्यसको संरक्षण र प्रयोगको लागि दैविक शक्तिको उपासना गर्नु हिन्दु शास्त्रीय विचार थियो । र बल प्राप्त गर्ने विश्वासका कारण दसैँ पजनी गरेका थिए । तर वैदिक आर्यहरू र असुर जातिबीचको द्वन्द्वमा महिषासुर जो गैर हिन्दु थिए, उनी को थिए भन्ने विषयमा याकथुङ् (लिम्बू) वा अन्य जनजातिले उनी हाम्रा पुर्खा भनेर विषयगत (सब्जेक्टिभ्ली) विचार बनाउने गरेका छन् सम्बत १८५१ मा राजेन्द्रविक्रम शाहले हिँवाखोला सिद्धिपुर बाघा खोला उत्तरका श्री फागो, देऊ राईको नाममा जारी तसल्ली लालमोहरमा भनिएको छ, '... तेरा जिजु बाजेका खायल जमिन खेत प्रजा गाउँ मकवानी हिन्दुपतिले बक्स्याको दण्ड कुण्ड अपुताली चाक चुकाई ... सब अङ्क माफ गरिबक्स्याको रहेछ सो हामी पनि, दसैँको भाग सुब्बा पिच्छे रू. ५ साउन्या फागुसमेत राजअङ्क बाहेक, माफ गरिबक्स्यौँ ।' अर्थात् हिन्दुपति सेनवङ्सी राजाले दिएको स्वशासनको सबै अधिकार कायमै गरेर पनि दसैँको भाग रू. ५ चाहिँ हरेक सुब्बाले तिरो तिर्नुपर्ने थप राजभार तोकिएकोले दसैँ लिम्बूवानका याकथुङ (लिम्बू) सरदारहरूमार्फत लादिएको थियो । त्यसरी नै विक्रम सम्बत १८९१ मा राजा राजेन्द्रविक्रम शाहले अरूण पूर्व मेची पश्चिमका लिम्बूवानका सुब्बाका नाममा जारी गरेको तसल्ली लालमोहर, '...१८४३ साल देखि १८६१ साल सम्म दसैँमा राँगा काट्न टन्टा लागेको थिएन, हेम कर्ण थापा सुब्बा भई आउँदा तिमीहरूले राँगा काट्नुपर्छ भनी टन्टा लगाउँदा १८६२ सालदेखि टन्टा लागिरहेछ, अब उप्रान्त ‘हाम्रो साँवगाँछले राँगा काट्न सक्दैनौँ, अघि देखि चलिआएको थिति चलाई बक्स्या हामी खुसी छौँ...,' भनी काजी नरसिंह थापा मार्फत चढाएको बिन्तीमा अब उप्रान्त अघिदेखि थुम-थुममा थिति मोहर बमोजिम लिई दसैँ गरी राँगा काट्न, सुब्बाको घरमा सक हुनेले (सक्नेले) राँगा काट्नु सक नहुनेले नकाट्नु भनी थिति बाँधी बक्स्याका छौँ,' ले प्रस्ट पार्दछ दसैँमा राँगो काट्ने कुरा याकथुङ् (लिम्बू)को दस्तुर नभई राज्यले लादेको थियो, जुन आफूले नसक्ने दिएको जनाउको कारण राज्यले ऐच्छिक बनाएको थियो ।  राँगालाई भौतिक बस्तु मात्र नमानी महिषासुरको प्रतिक पनि मानेको कारण राँगा काट्न टन्टा लगाएको थियो । दसैँ हिन्दु र असुरबीचको द्वन्द्वको प्रतिनिधि विम्ब हो, र हिन्दुको शक्तिको स्रोत महाकाली दुर्गा देवीले महिषासुरको हत्या गरेर विजय हासिल गरेको मिथक नै प्रमुख कुरा हो । याकथुङ (लिम्बू) आदिवासीको भूमि, संस्कृति, जीवन-पद्धति माथिको अतिक्रमण आगन्तुक जात, जातिले गरेको कुरोमा कुनै शङ्का रहेन । तर वैदिक आर्यहरू र असुर जातिबीचको द्वन्द्वमा महिषासुर जो गैर हिन्दु थिए, उनी को थिए भन्ने विषयमा याकथुङ् (लिम्बू) वा अन्य जनजातिले उनी हाम्रा पुर्खा भनेर विषयगत (सब्जेक्टिभ्ली) विचार बनाउने गरेका छन् त्यो एउटा ठाउँमा ठिकै होला, तर याकथुङ (लिम्बू) जनजातिको मुन्धुममा कहिँ कतै वस्तुगत (अब्जेक्टिभ्ली) छनक पाइन्न । न महाकाली दुर्गाको विषयमा नै कुनै कुरा छ । लोक साहित्य, मिथकहरूमा महिषासुरको प्रतिनिधि पात्र, वैदिक आर्य संस्कृतिको महाकाली, महालक्ष्मी, वा महासरस्वतीको कसैको सन्दर्भ र प्रसङ्ग आउन्न । द्वन्द्व थियो, छ, र भविष्यमा पनि हुनेछ, द्विपक्षिय समस्याहरूमा मिलाप भएन भने, तर तिनको यथोचित न्यूनीकरण वा ती द्वन्द्वको अन्त्य गर्ने बौद्धिक विमर्श भने आवश्यक छ, र गर्न पर्छ ।     महिषासुर आन्दोलन नेपालमा २०४८ सालमा बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना पश्चात् प्राप्त प्रजातन्त्रमा आम नेपाली जनताले आ’आफ्नो पहिचान, मूल्य-मान्यताको संस्कृति अनुरूपको स्वतन्त्रता, तिनको संरक्षण र संवर्द्धनको आकांक्षा राखेका थिए, त्यो राज्यले विधिवत् सम्बोधन नगरेर उही हिन्दु अधिराज्यको निरन्तरता दिएपछि स्वाभाविक रूपमा प्रतिरोधको राजनीति हुने नै भयो । त्यही सन्दर्भमा दसैँ चाड बहिस्कारको अभियान डढेलो जस्तै मुलुकभर सल्कियो । र त्यो द्वन्द्व नेपालका जनजाति समुदायमा मात्र नभई दक्षिण एसियाको मुख्य गरी भारतमा महिषासुर आन्दोलन पछिल्लो समयमा चलिरहेको ले पनि पुष्टि गर्छ, यो व्यक्ति, परिवार र एउटा मुलुकको मात्र होइन । विशेषत: भारतीय जनता पार्टीको मोदी सरकारले ‘हिन्दु राष्ट्रिय राज्य’ निर्माणको राजनीतिक विचारधारा अवलम्बन गरेपछि भारतमा यो मामिला चर्किएको छ । प्राध्यापक मौमिता सेन, नर्वेजियन स्कुल आफ थियोलोजि, रिलिज न, एन्ड सोसाइटीका अनुसार भारतको पूर्वी राज्य विशेषतः पश्चिम बङ्गाल, ओरिसा, आन्ध्र, झारखण्ड क्षेत्रमा महिषासुरलाई आफ्नो नायक मानेर पूजा गर्ने, उत्सव र महोत्सव आयोजना गर्ने परम्परा छ, जुन तीव्र रूपमा वृद्धि भइरहेको अवस्था हो । पश्चिम बङ्गाल, कलकत्तासित जोडिएका गाउँमा असुर भन्ने जनजाति नै छ । करिब दुई/तीन हजारको आवादी रहेको त्यहाँका सन्थाल, मुन्डा, माझी लगायत सबै जनजातिले महिषासुर आफ्नो नायक रहेकाे स्वीकार्न थालेका छन् । महिषासुरलाई उनले एक प्रकृतिवादी सृष्टि गरे, लगभग नग्न, पखेटा, आत्म-चित्र, जुन उनले एक लचक र कामुक देवीको खुट्टामा राखे । महिषासुर, हिन्दु धर्मावलम्बीको साहित्य, भाषा- शब्द र त्यसको अर्थमा, 'दानव' हो । असुरहरू आदिवासी समुदाय हुन् ('अनुसूचित जनजाति' भनेर सूचीबद्ध) भारतीय संविधानमा । पूर्वी भारतका विभिन्न जिल्लाहरूमा बसोबास गर्ने आदिवासीहरू विश्वास गर्दछन् कि महिषासुर, उनीहरूको नायक, राजा र आदरणीय पूर्वज हुन् । गोरो छाला भएको आर्य वा ब्राह्मणहरूले धोका दिएर उनलाई मारेको थियो । प्राध्यापक सेनले करिब एक वर्ष लगाएर दिल्ली, झारखण्डका दुई गाउँ, र पश्चिम बङ्गालमा अध्ययनका विभिन्न विधिहरू र सामाजिक सञ्चारको माध्यमको अध्ययन गरेका थिए । उनले महिषासुर महोत्सवको आन्दोलन दिल्ली, उत्तर प्रदेश, पञ्जाब, बिहार, झारखण्ड, पश्चिम बङ्गाल, ओरिसा, छत्तिसगठ, र कर्नाटकसम्म फैलिएको पाए । कुनै स्थापित नेताबिनाको सामाजिक आन्दोलन ७९ प्रतिशत हिन्दुको आवादी भएको मुलुक भारतलाई ‘हिन्दु राष्ट्र राज्य’ बनाउने भारतीय जनता पार्टीको ध्येयसित टक्कर लिइरहेको उनको बुझाइ छ । दुर्गालाई नवरात्रीको रूपमा महिषासुर राक्षसको हत्या गरेकोमा पुजिन्छ भने पूर्वी भारतमा भने दशवटा हातमा हतियार कि देवीको रूपमा लिइन्छ । दुर्गा महिषासुरको हत्या गर्न निर्मित हो वा हिन्दु धार्मिक सम्प्रदायको शक्तिको स्रोत हुन् या हतियारको संरक्षक वा प्रयोग कर्ता हुन् त्यो हिन्दुहरूमा पनि द्विविधा पश्चिम बङ्गाल तिर रहेछ । प्रेमकुमार मनी एक जना सामाजिक अगुवा र राजनीतिक चिन्तकले उपेक्षित दलित जातिको मुक्तिको विषयलाई लिएर दुर्गाको बारेमा ‘आर्य जातिको अतिक्रमण’ लेखमा आर्यहरू भारतका आदिवासीहरू होइनन् भन्ने तर्कका साथ महिषासुर सर्वशक्तिमान् राक्षस नभएर उनी असुर जातिका नेता थिए, पूर्वी भारतको ‘बाङ्गा’ निवासी हुन् भनेर तर्क गरिरहेका छन् । जसरी महिषासुर राक्षस नभएको तर्क गरेका थिए, त्यसरी नै दुर्गा देवी नभएर महिषासुरलाई मार्नको लागि आर्यहरूले पठाएको एक व्यभिचारी महिला थिइन् भन्ने उनको लिखत बिहारलगायत विभिन्न राज्यमा विभिन्न सोशल मिडियाबाट प्रचारप्रसार भइरहेको प्राध्यापक सेनले पाइन् । कैयौँ पटक छापियो, अखिल भारतीय बहुजन विद्यार्थी फोरमले प्रचारप्रसार मात्र गरेन जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयको विद्यार्थी राजनीतिमा समेत बहस चल्यो । भारतीय जनता पार्टीको विद्यार्थी सङ्गठन अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद्ले दुर्गाको सम्मान र अखिल भारतीय बहुजन विद्यार्थी परिषद् जसले हिन्दु संस्कृतिमाथि विष पान गरेको भनेर ठूलो विरोध जनायो । सन् २०११ मा महिषासुर स्मृति सभाको आयोजना अखिल बहुजन विद्यार्थी परिषद्ले गरेकोमा भारतीय विद्यार्थी परिषद्ले भौतिक रूपमा नै आक्रमण गरेको प्राध्यापक सेनको भनाइ छ । महिषासुरको पहिलो सार्वजनिक उत्सव नयाँ दिल्लीमा र पश्चिम बङ्गालको एउटा गाउँमा एकैसाथ आयोजित गरियो । पश्चिम बङ्गालमा दुर्गा पूजा धूमधामका साथ आयोजना हुने गरेको हो, सँगसँगै त्यही राज्यमा महिषासुर शहादत दिवसको पहिलो घटना सार्वजनिक स्थानमा उत्सवका साथ आयोजना गरिएको थियो र पहिलो देवत्वकृत, स्वतन्त्र महिषासुरको छवि अस्तित्वमा आयो । महिषासुरको परम्परागत छवि–गाढा छाला भएको, बलियो, बाक्लो, गाढा घुङ्री परको कपाल, नाङ्गो शरीर भएको मानिस एका एक महान् शहीदको रूपमा उभ्याइयो । महिषासुरको मूर्ति कस्तो बनाउने सवालमा एक वाम विचारका आदिवासी अगुवा माझीले बिर्सा मुन्डा, जो वामपन्थी नेता थिए उनको ढाँचामा बनाउन लगाए सन् २०१७ मा । पछि शैली र आइकनोग्राफी, तथापि, विभिन्न गाउँहरूमा संरक्षक / आयोजकहरूको स्वाद र राजनीतिको आधारमा परिवर्तन भयो । हजारौँ गाउँहरूमा महिषासुरको मूर्ति बन्न थालेको छ। माझीले भारतका विविध संस्कृतिउपर संस्कृतकरण (संस्कृताइजेसन) को रूपमा देखेकोले, विरोध गर्ने तरिकाहरू पत्ता लगाउन आफूलाई व्यस्त राख्दा महिषासुरको विम्ब उपयुक्त पाए । सन्थाल अग्रजहरू, स्थानीय बुद्धिजीवीहरूसँग धेरै कुराकानीपछि, र कोलकाता आउँदा-जाँदा पुस्तकहरू किन्ने, इतिहास र पौराणिक कथाहरूको बारेमा माझीले आफ्ना सहयोगीहरूसँग विचार-विमर्श गरेर आदिवासी समुदायहरूमा ब्राह्मणवादी संस्कृतिको फैलावटको प्रतिरोध गर्न जरूरी ठाने। महिषासुरको आकृति हिजो राक्षसको जस्तो बनाउँदै आएको, अब कस्तो बनाउने, कसरी बनाउने सम्बन्धमा सन् २०१२ मा भारतीय समकालीन कलाको होनहार कलाकार, भबोतोश सुतार द्विविधामा परे । महिषासुरलाई उनले एक अनौँठो तरिकाले प्रस्तुत गरेको अन्तर्वार्ता भने । महिषासुरलाई उनले एक प्रकृतिवादी सृष्टि गरे, लगभग नग्न, पखेटा, आत्म-चित्र, जुन उनले एक लचक र कामुक देवीको खुट्टामा राखे । कलाकारले एक अन्तर्वार्तामा भनेका थिए कि महिषासुर उनी आफैँ थिए जो अनियन्त्रित इच्छाहरू र कमजोरीहरूको साथ एक त्रुटिपूर्ण मानव - ईश्वरीय स्त्रीको खुट्टामा समर्पण भई क्षमाको लागि थिए ।' उक्त चित्रले पुरस्कारहरू मात्र जितेन, यो परम्परा अनुसार गङ्गामा डुबाउनुको सट्टा शहर सङ्ग्रहालय / ग्यालरीद्वारा सङ्कलन गरियो । यसले बङ्गालमा महिषासुरको छवि र विचारको बहु आयामिकता पनि स्पष्ट रूपमा देखाउन सकेको थियो, हिन्दु राष्ट्रिय पार्टीले महिषासुरको बारेमा आपत्ति जनाएको भएता पनि ।  अन्तमा, नब्बे सङ्गै शीत युद्धको अन्त, अब विचारधारा मर्‍यो भनियो । दुई ध्रुवीय विश्व होइन, अब एक ध्रुवीय भयो भनियो, होइन बहु ध्रुवीय संसार हो भन्ने विचार सँगसँगै आयो। समाज, संसार एउटा कचौरामा राखेको पानी कचौरा हल्लिँदा छचल्किएझैँ तीव्र रूपमा छचल्किनु कुनै नौलो र अवाञ्छित कुरो भएन । प्रकृतिसितको मानवीय ज्ञान, विज्ञान, चेतना र विचारको खेल विज्ञानको तार्किक अन्तबिना द्वन्द्व निप्टिन्न । कसैले हात उठाएर छोड्ने कुरो पनि त होइन । छचल्किन्छ बटुको घोप्टिन अघिसम्म, वा पानी कचौरामा रहेसम्म । पोखिँदा उसको पोखियो, मेरो केही भएको छैन, म बचेँ मेरो पुरै भरिएको कचौरा सिङ्गै भरी छ भनेर बस्नुको के औचित्य होला ? जबकि कुनै अर्को कचौरा त्यहाँ रहन्न र पानी पनि पोखिएर सकेपछि। कुनै पनि मामिला ज्ञानको तार्किक निष्कर्षमा निप्टिनै पर्छ । मान्छेको मानव सुलभ प्रकृति कति सुन्दर हुन्छ कचौरामा शान्तले पानी बसुन्जेल । म मेरो बाल सुलभ मनोविज्ञानको दसैँको चाड, त्यसको तयारी, लगानी, श्रम, वातावरण सम्झन लायक ठान्छु । यो सानो आलेखमा सम्झने प्रयास गरेँ । तर दसैँ कसले मान्ने कस्ले नमान्ने ! सामाजिक सम्बन्धहरू कसले टुटाउने, कस्ले छुटाउने ? अनि किन ! बिना जवाफ मानिरहेका हौँला, वा छुटौँला; तर तिनको अर्थ तार्किक रूपमा पुगेन, संस्कार संस्कृतिको रूप नै दिएनौँ भने अनि बाँकी रहन्छ, 'न्याउरी मारी पछुतो !' जुन जीवनको लागि दु:खद हुन्छ । समाजको हामी सामाजिक सम्बन्धले चलायमान छौँ, तर कतिपय अवस्थामा अर्थ राजनीतिले, कतिपय अवस्थामा मात्र राजनीतिले हामीलाई खेलाइरहेको त होइन भन्ने कुरा सोचनीय हुन्छ । तर विचारणीय कुरो चाहिँ सबैको अस्तित्वलाई मनन गर्दा, म मात्र छुइन उ पनि छ; हामीमात्र छैनौँ, तिमी पनि छौ भनेर सबै हामी छौँ नै अन्तत: सबैको सामाजिक, राजनैतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, मानवीय तथा वातावरणीय जीवनको सार्थकता हो र अर्थ हो । जब सबै छौँ भने, आ–आफ्नै किन नहोस् सबैकोसित छौँ भन्ने बोध सबैमा हुन्छ । त्यही नै होला सन्तुलित समाज व्यवस्था । सम्पूर्ण हिन्दु धर्मावलम्वी दाजुभाइ, दिदी बहिनीलाई २०७९को दसैँको हार्दिक शुभकामना छ । शिलापत्रबाट

 थारू समुदायमा किन बनाइन्छ ढिक्रीको थरिथरि आकार ? 

 थारू समुदायमा किन बनाइन्छ ढिक्रीको थरिथरि आकार ? 

८६५ दिन अगाडि

|

१७ असोज २०७९

आज थारु समुदायको ढिक्रह्वा हो । अष्टमीको दिनलाई ढिक्रह्वा भनिन्छ । आज साँझ प्रत्येक थारु घरमा डेहुरार (देउता कोठा) देवीदेवताहरुलाई मादलको ताल बजाउँदै जमरा, बाबरी, डौनासँगै ढिक्री चढाइन्छ । ढिक्रीको थरिथरिका आकार हुन्छ । यो किन विभिन्न आकारमा किन बनाइन्छ त ? यसबारे धेरैलाई चासो हुनु स्वाभाविक हो ।     थारू समुदायको मुख्य परिकारमध्ये ढिक्री एक हो । विशेष खुशियालीको अवसरमा तथा माइतीबाट विदाइ हुने छोरी चेलीका लागि कोशेलीको रुपमा पनि ढिक्री बनाइन्छ । थारूहरूको नयाँ वर्ष माघी, दशैं अनि दीपावलीमा पनि ढिक्री मुख्य खान्की हुन्छ । यद्यपि, चाडअनुसार ढिक्रीको आकारप्रकार बनावट भने फरक फरक हुन्छ ।  यहाँ ढिक्रीको थरिथरिका आकारबारे चर्चा गरिन्छ । १) लम्मा ढिक्रीः लम्मा अर्थात लामो ढिक्री थारू समुदायमा सबैभन्दा लोकप्रिय मानिन्छ । माघीम लम्मा ढिक्री अनिबार्य बनाइन्छ । त्यसैले, लम्मा ढिक्रीलाई मघहा ढिक्री पनि भनिन्छ । चेलीबेटीहरुले दाजुभाइको लामो आयुको कामना गर्दै लाम्चो ढिक्री बनाउने भनाइ पनि छ । यसको औसत लम्बाई ६ इन्च जति हुन्छ । थारू होमस्टे तथा रेष्टुरेण्टमा पनि प्रायः यही लम्मा ढिक्री बनाइन्छ । व्यापारिक प्रयोजनका लागि बनाइने भएकाले त्यहाँको ढिक्रीको आकार भने सानो हुन्छ । २) गुलियार ढिक्रीः गुलियार अर्थात गोलो ढिक्री खास गरी दशैंमा बनाइन्छ । त्यसैले, यसलाई दशैंहा ढिक्री पनि भनिन्छ । अष्टमीमा गोलो ढिक्री बेलको काँडाको हाँगामा फलझैं फलाएर देउतालाई चह्राएपछि मात्रै ढिक्री खान पाइन्छ । अघिपछि पनि यस्तो ढिक्री बनाइन्छ ।  ३) दिया ढिक्रीः गोलो ढिक्रीलाई बुढी औंलाले थिचेर दीयो आकारमा बनाइएको ढिक्रीलाई दिया ढिक्री भनिन्छ । दीपावलीको अवसरमा लक्ष्मी पूजाको दिन देउतालाई चढाएपछि मात्रै यो ढिक्री खान पाइन्छ । दीपावलीमा केटाकेटीलाई यो ढिक्री लुटाउने परम्परा पनि छ । अघिपछि यस्तो ढिक्री बनाइदैन ।  ४) बोझा ढिक्रीः पातलो लम्मा खालको पाँच पाँच वटा ढिक्री दुइ भागमा बाँधेर भारी बनाइएको ढिक्रीलाई बोझा ढिक्री भनिन्छ । बोझा ढिक्री दशैंको अष्टमी तथा दीपावलीको लक्ष्मी पूजाको दिन देउतालाई प्रसादको रुपमा चढाउन मात्रै बनाइन्छ ।                                                                                                                                          तस्विरः थारु कम्युनिटी ५) लट्ठी ढिक्रीः लामो ढिक्रीभन्दा करिब दोब्बर लामो खालको ढिक्रीलाई लट्ठी ढिक्री भनिन्छ । यो ढिक्री पनि दीपावलीको लक्ष्मी पूजाको दिन देउतालाई प्रसादको रुपमा चढाउन मात्रै बनाइन्छ । संस्कृतिवीद गोपाल दहितका अनुसार खास गरी दहित थरका थारूहरुले पूजा गरी घरको दुवै तिरको ढोकामथिको छाप्रोमा लट्ठी ढिक्री घुसार्छन् । यसले घरको रक्षासमेत गर्ने विश्वास गरिन्छ ।  ६) छित्रही ढिक्रीः ठूलो दियो ढिक्रीमाथि तीन या पाँच वटा ससाना गोलो ढिक्री चाङ लगाएर बनाइएको ढिक्रीलाई छित्रही ढिक्री भनिन्छ । छित्रही ढिक्री पनि दशैंको अष्टमीको दिन देउतालाई प्रसादको रुपमा चढाउन मात्रै बनाइन्छ ।  ७) हँठिया ढिक्रीः हात्ती पुजुवा दहित थरका थारूहरुले दशैंमा देउतालाई चढाउन हात्तीको शरीरझैं हँठिया ढिक्री बनाउँछन् । यसरी ढिक्री बनाउने र खाने परम्परा थारू संस्कृति र संस्कारसंग पनि जोडिएको देखिन्छ । (स्रोतः दहित, २०६२, थारु संस्कृतिको संक्षिप्त परिचय)   होटलमा ढिक्री थारू होमस्टे तथा थरुहट क्षेत्रका बजारमा खोलिएका थारू होटलले पनि ढिक्री बनाएर बेच्न थालेका छन् । काठमाडौं, कीर्तिपुरको पाँगा तथा बौद्ध, टुसालस्थित बरघर रेष्टुरेण्टको मेनुमा ढिक्री नियमित रहेको सञ्चालक सिताराम चौधरी बताउँछन् ।  मःम जस्तै बाफमा उसिनेर पकाइने पिठोको एक परिकार हो, ढिक्री । पश्चिमा र पूर्वीया थारूहरुको ढिक्री बनाउने तरिकामा खास अन्तर छैन । मःम भित्र मासु रहेझैं पूर्वीया थारूहरुले गुलियो मिलाएर ढिक्री बनाउँछन्, जसलाई बगिया भन्छन् । पश्चिमा थारूहरुले भने सादा ढिक्री बनाउँछन् । व्यापारिक दृष्टिले बनाइने ढिक्रीमा नरिवल, छोहरा आदि मिश्रण गर्न थालेका छन् । भारतमा बस्ने थारूहरुले पनि पश्चिमा थारूहरुझैं ढिक्री बनाउँछन्, जसलाई पीठा भनिन्छ । शाकाहारीका लागि तोरीको हरियो साग र मांसहारीका लागि सुंगुरको मासुसंग ढिक्री स्वादिष्ट मानिन्छ ।  

लखन थापा मगरलाई घोषणा गरिसक्यो २०७२ को संविधानले प्रथम शहिदः विवाद किन ? 

लखन थापा मगरलाई घोषणा गरिसक्यो २०७२ को संविधानले प्रथम शहिदः विवाद किन ? 

८७२ दिन अगाडि

|

१० असोज २०७९

नेपाल मगर महिला संघ लुम्बिनी प्रदेश समितिको दोस्रो प्रदेश अधिवेशन शनिबार   बुटवलमा सम्पन्न भएको छ ।  कार्यक्रमलाई उद्घाटन गर्दै कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि एवं नेपाल मगर महिला संघका केन्द्रीय अध्यक्ष हिरु राना मगरले मगर महिला संघले संघको बिधान अनुसार पूर्ण संरचना अनुरुप सातै वटा प्रदेशमा र प्रदेश भित्रका ५३ वटा जिल्लाहरु साथै देशबिदेशमा समेत संगठन विस्तार गरिरहेको जनाइन् ।  मगर महिलाहरुको हक अधिकार स्थापित गर्दै राज्यको हरेक निकायमा मगर महिलालाई जनसंख्याको आधारमा अर्थपूर्ण समानुपातिक प्रतिनिधित्व गराउनका लागि नेपाल मगर महिला संघको स्थापना भएको जानकारी गराउँदै अध्यक्ष रानाले मगर समुदायको भाषा, संस्कार, संस्कृति र परम्परागत मूल्यमान्यतालाई संरक्षण, संवर्द्धन र पुस्तान्तरण गर्दै जानुपर्ने जिकीर गरिन् ।         आदिवासी जनजाति युवा संघका केन्द्रीय सचिव राधिका श्रीसले क्या लखन थापा मगरलाई २०७२ को संविधानले प्रथम शहिद घोषणा गरिसक्दा पनि कुनै एक राजनीतिक दलका अध्यक्ष एवं पूर्व प्रधानमन्त्री समेत भइसकेका व्यक्तिले सार्वजनिक रुपमै लखन थापा प्रथम शहिद होइनन् भनिरहँदा समेत मगरहरुले सोही व्यक्ति विशेषको जयजयकार गर्नु मुर्खता रहेको टिप्पणी गरिन् ।  कार्यक्रममा प्रदेश समितिले सम्पन्न आसन्न स्थानीय निर्वाचनबाट राज्यको विभिन्न तहमा निर्वाचित भएका प्रदेशभित्रका मगर महिला नेतृहरुलाई सल ओढाएर कदर(पत्र  प्रदान गरी सम्मान गरिएको थियो । स्मरण रहोस्, नेपाल मगर महिला संघ लुम्बिनी प्रदेश समितिको दोस्रो अधिवेशन अधिवेशनमा अध्यक्ष पदको लागि केशरी तरामु मगर र स्मृति रोका मगरको उम्मेदवारी रहेको थियो । चुनावी प्रक्रियाबाट जाँदा जम्मा खसेको ३३ मतमध्ये स्मृति रोका मगरलाई १५ र केशरी तरामु मगरलाई १८ मत खसेको थियो । तरामु जम्मा ३ मतको अन्तरले विजयी भइन् ।        

कसैको सम्झनामा पनि कोही नबनोस् कमलरी

कसैको सम्झनामा पनि कोही नबनोस् कमलरी

८७४ दिन अगाडि

|

८ असोज २०७९

                                                                               हालै काठमाडौंमा मुक्त कमलरीहरुबाट गरिएको पत्रकार सम्मेलन म  तिम्रै यादको कमारो हुँ सायद र  तिमी  मेरो सम्झनाकी कमलरी  -कल्प–ग्रन्थ, (३०६) फेसबुकमा पोस्ट गरिएको यो कविता पढेर बेचैन भएँ । कमलरी शब्दलाई यसरी फेन्टासाइज गरी कवितामा प्रयोग गरेको देखेर मलाई विश्वास भइरहेको थिएन कि यसका लेखक मैले मनमनै उच्च सम्मान गर्ने व्यक्तिमध्येका एक हुन् । कमलरी शब्द थारू भाषाको कम्लहरियाबाट आएको हो । पहाडी समुदायका मानिसहरूले कम्लहरिया भन्न नजानेर हो या उच्चारण गर्न गाह्रो मानेर हो, कम्लहरियालाई कमलरी बनाइदिए । २०७० सालको कमलरी मुक्ति आन्दोलनपश्चात् कमलरी शब्द अझै आम बन्न गएको हो ।  कम्लहरिया भनेको जमिनदारको घरमा काम गर्न राखेको थारू समुदायको अति विपन्न परिवारकी केटी मान्छे हो । खान–लाउन अभाव हुने परिवारले आफ्ना साना छोरीहरूलाई जमिनदारको घरमा काम गर्नका लागि कमलरी बस्न पठाउँथे । कतिपयले त ६–७ वर्षका छोरीहरूलाई पनि काममा लगाउनुपर्ने बाध्यता हुन्थ्यो । जमिनदारले कमलरीलाई उनको घर जाने अनुमति नदिएसम्म घर जान पाउँदिनथिन् । धेरैजसो कमलरीहरू आफ्नो आमाबुबाभन्दा टाढा राखिन्थे । कैंयौं त गाउँबाट सहर पुर्‍याइन्थे ।  मलाई सम्झना छ, हाम्रो गोटियार घरको नातामा मेरी फुपू पर्नेलाई हाम्रै गाउँको एक पढेलेखेका जागिरे व्यक्तिले कमलरी लगाइदिने भनी सहर लगे । ती जागिरे व्यक्तिले गाउँका थुप्रै केटीलाई थुप्रै हाकिमहरूकहाँ कमलरी राखिदिने गरेका थिए । मेरी कमलरी फुपू धेरै वर्षसम्म घर आउन पाइनन् । गाउँ छाडेर जाँदा उनलाई नेपाली बोल्न आउँदैनथ्यो । गाउँ फर्किंदा उनले थारू बिर्सिसकेकी थिइन् । कमलरी बस्नेहरू प्रायः साना बच्चीहरू हुन्थे । ती बच्चीहरूका सबै आधारभूत अधिकार अस्वीकृत थिए । तिनले मालिक–मालिक्नीले अह्राएको सबै काम गर्नुपथ्र्यो । कलिला नानीहरूको ज्यानले धान्नै नसक्ने श्रममा लगाइन्थ्यो । काममा जोताएर पनि पेटभरि खान पाउँदैनथे । राम्रो लगाउन दिइँदैनथ्यो । घरको सबैभन्दा गन्दा भागको भुइँमा सुताइन्थ्यो । अह्राएको काम पूरा नगरे निर्दयी पारामा पिटिन्थ्यो । कमलरीहरूलाई मालिकहरूले आफ्नो सम्पत्ति ठान्दथे ।  एकपटक कमलरी भइसकेपछि अधिकांश कमलरीहरू मालिकको ट्र्यापबाट उम्किन असम्भवजस्तै थियो । बाध्यताले छोरीलाई कमलरी बनाएबापत तिनका आमाबुबाले थोरै अन्न पाउँथे । पछि पैसाको कारोबार बढ्न थालेपछि केही पैसा पाउन थाले । कमलरीहरूले गर्ने श्रमको तुलनामा तिनको आमाबुबालाई दिइने पारिश्रमिक अत्यन्तै न्यून हुने गथ्र्यो । कहिले कपडा किनिदिएको बहानामा त, कहिले औषधीमुलोमा खर्च गरेको बहानामा उल्टै कमलरीलाई ऋणको भारी बोकाइन्थ्यो । ऋण प्रत्येक वर्ष बढ्दै जान्थ्यो । बाचुन्जेल कमलरीले जतिसुकै श्रम गरे पनि उनको ऋण चुक्ता हुँदैनथ्यो । अनि कमलरी हस्तान्तरण गरिन्थ्यो उनकी छोरीलाई, छोरीकी छोरीलाई एवंरीतले पुस्तौँसम्म ।  यसरी कमलरी राख्नु एउटा प्रथाकै रूपमा अगाडि बढ्यो । तर हेक्का रहोस्, छोरीलाई कमलरी बनाउनु छोरीलाई बेच्नु कदापि होइन । पेट पाल्नका लागि विवश आमाबुबाले आफ्ना छोरीलाई जमिनदारको घरायसी काम गर्न लगाएको मात्रै हो । तर, बसिखानेहरूले मरिमरी काम गर्दासमेत खान नपुग्नेहरूका छोरीहरूलाई कमलरी राख्नु र ती कमलरीमाथि जस्तोसुकै अपराध गर्नुलाई आफ्नो अधिकारजस्तो सोच्न थाले । कमलरीलाई केवल घरायसी काममा जोत्ने मात्र नभई तिनीमाथि सबै किसिमका शारीरिक मानसिक बर्बरता बर्साइन्थ्यो । कमलरीमाथि बर्बर व्यवहार गर्नु मालिकहरूका लागि वैधजस्तै थियो । कमलरीमाथि व्यापक यौनशोषण हुन्थ्यो । कमलरीलाई केवल घरायसी काममा जोत्ने मात्र नभई तिनीमाथि सबै किसिमका शारीरिक मानसिक बर्बरता बर्साइन्थ्यो । कमलरीमाथि बर्बर व्यवहार गर्नु मालिकहरूका लागि वैधजस्तै थियो । कमलरीमाथि व्यापक यौनशोषण हुन्थ्यो । कमलरीहरू निरीह थिए । बोल्न सक्दैनथे । सम्भवतः कमलरीहरूलाई थाहा हुँदो हो कि न्यायका लागि जाने कुनै ठाउँ छैन । कमलरीहरूलाई थाहा थियो कि बर्बरता बर्साउनेहरू आफैँ न्यायकर्ताको कुर्सीमा रहन्छन् । या त थाहा थियो कि कमलरीहरूका अपराधीहरू न्याय दिनेहरूका नातेदार हुन् ।  २०७३ सालतिर हो, म बर्दियाको खैरीचन्दनपुर गाउँ गएको । त्यहाँ जानुको विशेष कारण थियो, माओवादी आन्दोलनमा सहिद भएकी जुग्गन चौधरी जुनाबारे अध्ययन गर्न । २०५७ जेठ ७ गते खैरीचन्दनपुरका जमिनदार युवराज उपाध्यायलाई जनकारबाही गर्न जाँदा जमिनदारकै गोली लागेर जुनाले सहादत प्राप्त गरिन् । जमिनदारका बारेमा मैले गाउँका थुप्रै मानिसहरूसँग कुरा गरेँ । तिनको कुरा सुनेर जमिनदारको क्रूरता हरर मुभीका डरलाग्दा पात्रभन्दा बढी डरलाग्दो भएको अनुमान जोकोहीले लगाउन सक्थ्यो ।  कहिले कपडा किनिदिएको बहानामा त, कहिले औषधिमूलोमा खर्च गरेको बहानामा उल्टै कमलरीलाई ऋणको भारी बोकाइन्थ्यो । ऋण प्रत्येक वर्ष बढ्दै जान्थ्यो । बाँचुन्जेल कमलरीले जतिसुकै श्रम गरे पनि उनको ऋण चुक्ता हुँदैनथ्यो । अनि कमलरी हस्तान्तरण गरिन्थ्यो उनकी छोरीलाई, छोरीकी छोरीलाई, एवम् रीतले पुस्तौँसम्म ।  गाउँमा सबैभन्दा ठूलो घर अर्थात् ठूलो महल हुनु जमिनदारका लागि पहिलो सर्तजस्तै हो । हिलोमा कहिल्यै धान नरोपे पनि सयौँ बिघाका मालिक हुन्थे जमिनदार । युवराज उपाध्यायमा पनि त्यही सर्त लागू हुन्थ्यो । युवराजले सयौँ कमैया कमलरी राखेका थिए । खेतमा काम गर्ने छुट्टै, गाईभैंसी चराउने छुट्टै, गोठको गोबर उठाउने छुट्टै, भाँडा माझ्ने छुट्टै गरी सबै कामका लागि छुट्टाछुट्टै कामदार हुन्थे । मैले भेटेकी महिला युवराजको गोठको गोबर फाल्ने कमलरी थिइन् । उनले भनिन्, ‘मलिक्वा महा हराम रहे । टबे टे मुय बेर किरा परके मुवल ।’ (मालिक धेरै बदमास थियो । त्यसैले मर्ने वेला किरा मरेर मर्‍यो ।) युवराजले आफ्नो घरनजिक एउटा गोलघर बनाएको थियो । त्यो गोलघर कमैयाहरूलाई पिट्नका लागि थियो । कमैयाहरूले केही गल्ती नगरे पनि जमिनदारको हात चिलायो भने पनि उसले पिट्ने गथ्र्यो । मनोरञ्जन लिनका लागि पनि उसले जोकोही कमैयालाई जुनसुकै समयमा पिट्न सक्थ्यो ।  मैले भेटेकी महिला युवराजको गोठको गोबर फाल्ने कमलरी थिइन् । उनले भनिन्, ‘मलिक्वा महा हराम रहे । टबे टे मुय बेर किरा परके मुवल ।’ गाउँको कुनै पनि महिलासँग ऊ सुत्न (बलात्कार गर्न) सक्थ्यो । कसैले उसको प्रतिरोध गर्दैनथ्यो । किनभने सबैलाई थाहा थियो कि कसैले उसको प्रतिरोध गरे उसले कुटाइ खानुपथ्र्यो, कि त मर्न पथ्र्यो । बिहेको पहिलो रात आफ्नी श्रीमती जमिनदारकोमा पठाउनुपथ्र्यो । त्यसो नगरे बेहुलामाथि निर्घात कुटपिट हुन्थ्यो र बेहुली बलात्कृत हुनुपथ्र्यो । युवराजको बलात्कारबाट कोही कमलरी गर्भवती भएउसले गर्भवती कमलरीको विवाह आफ्नो कमैयासँग गराइदिन्थ्यो ।  युवराजजस्ता अत्याचारी जमिनदारहरू थारू गाउँगाउँमा थिए । कैलालीको उज्लीसेम्रा गाउँको जमिनदार देशराज, लालपुर गाउँको जमिनदार गुरुंग युवराजभन्दा कुनै मानेमा कम थिएनन् ।  मेरी हजुरआमा भन्नुहुन्छ, उहाँ नौ–१० वर्षको उमेरमा लालपुरको गुरुंग मालिककोमा धान रोप्न जानुहुन्थ्यो । धान रोपेबापत मालिकले केही पैसा दिन्थ्यो । कसैको पनि पारिश्रमिक निर्धारण गरिएको थिएन । उसले केटी मान्छेको छाती कति ठूलो छ भन्ने हेरेर पारिश्रमिक दिने गथ्र्यो । मेरी हजुरआमाले थोरै पैसा पाउनुहुन्थ्यो । उहाँभन्दा अलि बढी उमेरका केटीहरूलाई मालिकले धेरै पैसा दिन्थ्यो ।  कति कमलरीलाई मालिकहरूले बलात्कार गरे, त्यसपश्चात् हत्या । यसको तथ्यांक पाउन असम्भव छ । किनभने हत्यालाई आत्महत्या गरेको भनी देखाउन कमलरीको लासलाई झुन्ड्याइन्छ । त्यसको वास्तविक छानबिनसमेत हुँदैन । यसको सबुत सरकारले दिँदैन । किनभने सरकारी अधिकारीले त आत्महत्या भनी लेखिसक्यो । यसबारे अध्ययन गर्न चाहनेहरूले पूर्वकमलरी र तिनका परिवारलाई भेटे काफी हुन्छ ।  बासगढी नगरपालिका–२ बर्दियाकी ११ वर्षीया अस्मिता चौधरी बर्दियाकै दुर्गा भण्डारीको घरमा २०७५ जेठ २९ गते झुन्डिएको अवस्थामा भेटिइन् । मुक्त कमलरीहरूले बलात्कारपश्चात् हत्या गरी झुन्ड्याएको आरोप लगाए । उक्त केसको चित्तबुझ्दो छानबिन नै भएन । कमलरी कपोलकल्पित होइन, वास्तविक अत्याचार हो । भयावह कमलरी जीवन बाँचेकाहरू हामीसँगै समाजमा बाँचिरहेका छन् । उनीहरू मालिकले गर्ने अत्याचारका जिउँदा गवाही हुन् । कमलरी अमानवीकरण हो । कमलरीलाई कामुकीकरण त्यसले मात्र गर्न सक्छ, जो दासत्वले गर्ने सबै अत्याचार भुल्न सक्छ । कमलरी राख्नु दासत्व हो । दासत्वमा यौन आघात समावेश हुन्छ । र, त्यो संस्थागत हुन्छ । अर्थात् यौन दुराचार, बलात्कारजस्ता जघन्य अपराध कानुनी रूपमै संरक्षित हुन्छन् । खासगरी हाम्रो जस्तो देशमा, जहाँ पावर, पद, पैसा हुनेहरूलाई कानुनले छुँदैन ।  छोरीहरूलाई पनि पढाउनुपर्छ भन्ने चेतनाको विकास हुन थालेपछि कैयौँ परिवारले आफ्ना छोरीहरूलाई पढाइदिन र बदलामा छोरीले घरको काम सघाइदिने भन्ने सर्तमा मालिककहाँ कमलरी राख्न थाले । म नौ–दश वर्षको हुँदो हुँ सायद, यस्तै सर्तमा मेरी आमाले मलाई उनको चिनजानको एक व्यक्तिको घरमा राख्नुभयो । स्कुल टाइमबाहेकको अन्य सबै समय साँझ र बिहान मैले उनको घरको सबै काम गर्नुपथ्र्यो । उनको घर सफा गर्ने, कपडा धुने, भाँडा धुने सबै सबै । मलाई होमवर्क गर्ने समय पनि मिल्दैनथ्यो । स्कुल पुग्न पनि मलाई सधैँजसो ढिलो हुन थालेको थियो । म कमलरी थिइनँ । मलाई त केवल आफ्नो पढाइ अगाडि बढाउन सजिलो होस् भनेर मेरी आमाले चिनजानको परिवारकोमा राख्नुभएको थियो ।  मेरो आफ्नै भोगाइ हुँदाहुँदै पनि मलाई एक कमलरीका भोगाइहरू कल्पना गर्न बहुत डरलाग्दो लाग्छ । दुई–चार अक्षर चिन्ने लोभमा कमलरी बसेकाहरूको जीवन कति भयानक भोगाइहरूले भरिएको हुँदो हो ! मेरो आफ्नै भोगाइ हुँदाहुँदै पनि मलाई एक कमलरीका भोगाइहरू कल्पना गर्न बहुत डरलाग्दो लाग्छ । दुई–चार अक्षर चिन्ने लोभमा कमलरी बसेकाहरूको जीवन कति भयानक भोगाइहरूले भरिएको हुँदो हो ! १९५४ मा नेपालमा मलेरिया उन्मूलन कार्यक्रमको सुरुवात भएपछि सरकारी योजनामै पश्चिम तराईमा सरकारले पुनर्वासको योजना ल्यायो । त्यसपछि पहाडबाट तराईतर्फ बसाइँ सर्ने क्रम तीव्र भयो । सामन्ती प्रवृत्तिका पहाडियाहरूले थारूहरूको जग्गा कब्जा गरे । ती थारूहरूलाई तिनकै खेतमा कमैया बनाएर जोताए । तिनकै छोरीहरूलाई कमलरी बस्न बाध्य बनाए ।  जमिनदारहरूले जे चाह्यो त्यही गर्न पाउँथे । थारूहरूमाथि जस्तोसुकै अत्याचार गर्न पनि उनीहरूलाई छुट थियो । देशमा कुनै कानुन थिएन । जमिनदारको बोली नै सबैभन्दा बलियो कानुन थियो । जमिनदार थारू गाउँका राजा थिए । जमिनदार अर्थात् राजा अर्थात् कानुन, पर्यायवाची थिए । कानुनको कार्यान्वयन गराउने प्रहरी चौकी, अड्डा अदालत, प्रशासन सबै जमिनदारको पहुँचमा थिए ।  २०५२ मा जनयुद्धको सुरुवात भएपछि माओवादीले जमिनदारहरूलाई जनकारबाही गर्न थाले । त्यसपश्चात् जमिनदारहरू थारू गाउँ छोडी सहरतिर भागे । कमैया मुक्तिको आवाज बलियो गरी उठ्न थाल्यो । २०५२ मा जनयुद्धको सुरुवात भएपछि माओवादीले जमिनदारहरूलाई जनकारबाही गर्न थाले । त्यसपश्चात् जमिनदारहरू थारू गाउँ छोडी सहरतिर भागे । कमैया मुक्तिको आवाज बलियो गरी उठ्न थाल्यो । कमैया मुक्तिको संघर्षको लामो समयपश्चात् सरकारले २०५७ साउन २ गते कमैयाहरू मुक्त भएको घोषणा गर्‍यो । तर, तिनको उचित व्यवस्थापनलाई बेवास्ता ग¥यो । सरकारी बेवास्ताका कारण कमैयाका छोरीहरू फेरि पनि कमलरी नै रहे ।  सधैँ थिचोमिचो र बर्बरता भोगेका कमलरीहरू आखिर मालिकको महलबाट निस्किए र सुरु गरे काठमाडौंको सडकमा नारा लगाउन । २०७० असार १३ गते सरकारले कमलरी मुक्तिको घोषणा गर्‍यो । कन्चनपुर, कैलाली, बर्दिया, बाँके र दाङबाट १२ हजार कमलरीको उद्धार गरियो । उद्धार गरिएका कमलरीहरूका शिक्षा, स्वास्थ्य, खाद्यान्नलगायत आवश्यकता पूरा गर्ने जिम्मेवारी सरकारले लिने भन्यो तर लिएन । कैयौँ थारू छोरीहरू फेरि कमलरी बस्न बाध्य पारिए ।  कमलरी कपोलकल्पित होइन, वास्तविक अत्याचार हो । भयावह कमलरी जीवन बाँचेकाहरू हामीसँगै समाजमा बाँचिरहेका छन् । उनीहरू मालिकले गर्ने अत्याचारका जिउँदा गवाही हुन् । कमलरी अमानवीकरण हो । कमलरीलाई कामुकीकरण त्यसले मात्र गर्न सक्छ, जो दासत्वले गर्ने सबै अत्याचार भुल्न सक्छ । कुमार नगरकोटीले यस्तो आपत्तिजनक रूपमा गरिएको कमलरी शब्दको प्रयोगले मलाई चकित मात्र पारेन, अनैकौँ प्रश्नहरू पनि खडा गर्‍यो । यति लापरबाहीपूर्वक कमलरी शब्दको प्रयोग कसैले कसरी गर्न सक्छ ? चाहे ऊ नाम चलेको कवि नै किन नहोस् । कमलरी शब्दको गलत प्रयोग गर्ने छुट कसैलाई छैन । कमलरीलाई भद्दा मजाकको रूपमा चित्रण गर्ने छुट कसैलाई छैन ।  कमलरीहरूको यथार्थ अनुभवहरू साहित्यमा समेटिएकै छैनन् । तर, जहाँ समेटियो, त्यहाँ एक थारू महिलाको कमलरी जीवनको अनुभव र एक पहाडिया पुरुष लेखकका शब्द तनावले भरिपूर्ण छ । पुरुष लेखकको कोरा कल्पनामा कमलरीका कथालाई बेच्ने प्राथमिकता सस्तो रूपमा झल्किन्छ । थारू छोरीमाथिको अत्याचारलाई चुनौती दिन दासत्वलाई प्रयोग नगरी त्यसको संरक्षणका लागि प्रयोग गरिएजस्तो । हो, शारीरिक रूपमा कसैलाई कमलरी बनाउनु अवैधानिक छ । यद्यपि कुनै न कुनै रूपमा, कवितामै सही, भावनामै सही, कल्पनामै सही, पुरुष कवि महिलालाई कमलरी बनाउन लागिपरेको छ । हो, कसैको कल्पनालाई वर्जित गर्न सकिँदैन । कुनै पनि कविले कमलरी शब्दको आनन्द बडो रोमाञ्चक तबरले गर्न सक्ला । तर, यो पनि नभुलौँ कि उहिले जमिनका मालिकबाट मुक्ति पाउन प्रतिरोध गरिएको थियो । अब कलमका मालिकबाट मुक्ति पाउन प्रतिरोध गर्नबाट कसैले रोक्न सक्नेछैन ।  कमलरीहरूको पीडा र अतुलनीय अनुभव जिउँदै छन् । कमलरीको कथा कसरी व्यक्त गर्ने, कमलरी जीवनको चित्रण कसरी गर्ने, लिखित शब्दले कस्तो किसिमको भावनात्मक आक्रमण गर्छ ? विद्वान्हरूले यी प्रश्नहरूको अन्वेषण गर्न समय लिनैपर्छ । कवि र साहित्यकारले साहित्य लेख्ने नाममा विषयलाई रोमान्टिसाइज नगरौँ । कोही छोरी मान्छे कसैको सम्झनामा पनि कमलरी बन्न नपरोस् । झन् नयाँबाट  

मगर महिला संघले मनायो रजत महोत्सव 

मगर महिला संघले मनायो रजत महोत्सव 

८७९ दिन अगाडि

|

२ असोज २०७९

नेपाल मगर महिला संघ तिलोत्तमा नगर समितिले शनिबार संघको २५औ स्थापना दिवस (रजत महोत्सव) को अवसर पारी एकदिने साइबर अपराध र कानुन विषयक अन्तर्क्रिया एवं प्रशिक्षण गरेको छ ।    योगीकुटीस्थित सगुन रिसोर्टमा भएको कार्यक्रममा  नेपाल मगर संघका केन्द्रीय उपाध्यक्ष गीता सारु मगरले कार्यक्रमको उद्घाटन गरिन् । सो अवसरमा उनले भनिन्, नेपाल मगर संघको दाङमा सम्पन्न १२औ राष्ट्रिय महाधिवेशनले राज्य संचालनका मतियारहरुले मगर समुदायको सभ्यता र पहिचानलाई जानी जानी ओझेलमा पारे । मगर सभ्यता, पहिचान र अधिकार संवैधानिक रुपमै सुनिश्चित गर्नका लागि मगर अगुवाहरुले सडक र सदनबाट आवाज उठाउनुपर्छ ।   उनले आगामी मंसिर ४ मा हुन गइरहेको प्रदेश एवं प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनमा निर्वाचन आयोगले समानुपातिकतर्फ बिभिन्न कलस्टर छुट्याए पनि प्रत्यक्षतर्फ त्यस्तो कुनै प्रावधान नरहेको कारण आयोगले महिलाहरुलाई विभेदमा पारेको जिकिर गरिन् ।         त्यस्तै कार्यक्रममा नेपाल मगर महिला संघ लुम्बिनी प्रदेश सदस्य केशरी तरामु मगरले संघले आफ्नो स्थापना दिवस पहिला असोज ३ गते मनाउँदै आएको तर सोही दिन देशका नश्लीय शासकहरुले मगर लगायतका उत्पीडित समुदायको अधिकार र पहिचानका मुद्दालाई बेवास्ता गर्दै एकपक्षीय ढंगबाट संविधान लागू गरेको हुँदा उक्त दिनलाई कालो दिनको रुपमा लिँदै आएको बताइन्।  त्यसैगरी नेपाल मगर संघ जिल्ला कार्यसमिति रुपन्देहीका अध्यक्ष अन बहादुर सोती मगरले महिलाहरुले राज्यले संवैधानिक रुपमा प्रावधान गरेको अधिकार पाएको छन् कि छैनन् भनी महिला मगर संघले राज्यसंग ताकेता गर्नुपर्ने जिकिर गरे ।          कार्यक्रममा ईलाका प्रहरी कार्यालय बुटवलका प्रहरी नायव निरीक्षक बेगम खनालले साइबर अपराध र कानुन विषयमा प्रशिक्षण दिएका थिए । राधिका श्रीस पुनको अध्यक्षतामा भएको  कार्यक्रममा  बहुजातीय साँस्कृतिक समूहबाट स्वागत गीत सहित बिभिन्न स्थानीय कलाकारहरुले नृत्य प्रस्तुत गरेका थिए ।