थारू र मगर इष्टः यी दुइ समुदायको गहिरो साइनो सम्बन्ध

थारू र मगर इष्टः यी दुइ समुदायको गहिरो साइनो सम्बन्ध

८८९ दिन अगाडि

|

२४ भदौ २०७९

‘छोनाम’ पर्व मनाउँदै चेपाङ समुदाय

‘छोनाम’ पर्व मनाउँदै चेपाङ समुदाय

८९१ दिन अगाडि

|

२२ भदौ २०७९

आदिवासी चेपाङ समुदायको धार्मिक पर्ब छोनाम (न्वाँगी) पर्वको अवसरमा बागमती प्रदेश सरकारले चेपाङ वाहुल बसोबास रहेको तीन जिल्लामा भदौ २२ गते सार्वजनिक विदा दिएको छ  ।  प्रदेश सरकारको मन्त्रिपरिषद् बैठकले २०७८ चैत ९ गते चेपाङ बाहुल्य तीन जिल्लामा प्रदेश सरकारको मन्त्रिपरिषद् बैठकले २०७८ चैत ९ गते चेपाङ बाहुल्य तीन जिल्लामा भदौ २२ गते सार्वजनिक विदा दिने निर्णय गरेको थियो ।  सोही निर्णयअनुसार  भदौ २२ गते बुधबार मकवानपुर, चितवन र धादिङ तीन जिल्लामा सार्वजनिक बिदा दिने प्रदेश सरकार अन्तर्गत आन्तरिक मामिला तथा कानुन मन्त्रालयका प्रवक्ता अनुशील सापकोटाले जनाए ।  चेपाङ समुदायमा पितृलाई नचढाई र पूजा नगरी नयाँ फलफुल र अन्नपात खान हुँदैन भन्ने धार्मिक मान्यता छ ।  न्वाँगी पर्वका दिन घैया धानको चामल, पिँडालु, निबुवालगायत अन्न, फलफुल भूमि र पितृलाई चढाइन्छ । उक्त पर्वमा भोज खाने र रातभर नाचगान गरेर रमाइलो गर्ने चलन छ। चेपाङ समुदायका अगुवाहरुले प्रदेश सरकारले सार्वजनिक विदा दिएकोमा खुशी व्यक्त गरेका छन् ।   चेपाङहरूले नयाँ अन्न खाने दिनलाई छोनाम भन्छन् । पाखा पखेरामा लगाएका मकै लगायत फलफुल भदौमा पाक्ने भएकाले यसै महिनामा छोनाम (न्वाँगी) पर्व मनाउँछन् ।

थारू समुदायमा किन मनाइन्छ अट्वारी ?

थारू समुदायमा किन मनाइन्छ अट्वारी ?

९०२ दिन अगाडि

|

११ भदौ २०७९

                                                                                                                सबै तस्विरः लखन दहित पश्चिमा थारू समुदायमा भदौको दोस्रो या अन्तिम आइतबारको दिन अट्वारी टिउहार विशेष महत्वका साथ मनाइन्छ । यस वर्ष भदौ १२ गते अटवारी मनाइने भएकाले थारू समुदायमा अट्वारी पर्वको चहलपहल सुरु भैसकेको छ । लुम्बिनी तथा सुदूरपश्चिम प्रदेशले भदौ १२ गते अटवारीको विदा पनि दिएका छन् ।  लेखक छविलाल कोपिलाका अनुसार सामान्यतया अटवारी थारु समुदायको अस्टिम्की पर्व पछिको दोस्रो आइतवार अथवा कुश अमाँवस (कुशे औंसी) पछिको पहिलो आइतबारलाई बर्का अटवारी मान्ने चलन छ । बर्का अटवारी मानेर ४ आइतबार पछि दसैं लाग्छ । किनकि बर्का अटवारीपछि थप चार आइतवार अटवारी व्रत बस्ने पुरानै चलन छ । अथवा कुशे औंसी र दसैंको बीचमा आउने पाँच आइतबारलाई अटवारी मान्न सकिन्छ । यसरी पाँच अटवारी व्रत बस्ने चलनले पनि कुशे औंसीको पहिलो आइतबार नै बर्का अटवारी हो भनेर प्रमाणित हुन्छ । लेखक कोपिलाका विचारमा केही मानिसहरूको धारणा हिन्दू नारीहरूको हरितालिका तीज पछिको आइतबारलाई अटवारी मान्ने पनि छ । तर यो त्यति सान्दर्भिक देखिदैन । उनका अनुसार यदि तीजपछिको आइतबारलाई मान्ने हो भने ‘पाँच अटवारी’ व्रत बस्नेहरूको अटवारी प्रभावित हुन्छ । अर्को कुरा थारू समुदायमा तीजको प्रभाव पनि निकै पछिबाट परेको देखिन्छ । थारू वस्तीमा आजको जस्तो हिजो मिश्रित जातजातिहरूको बसाइँ थिएन । आफ्नै कला, संस्कृति र सामाजिक मान्यताभित्रै रमाउने थारू समुदाय, अन्य समुदायको पर्वलाई आधार बनाएर आफ्नो पर्वको निर्धारण गर्ने विषय पनि हुँदैनथ्यो ।  कोपिला भन्छन्, कुशे औंसी पछिको पहिलो आइतबार प्रायः तीज पछि नै पर्छ । यो एउटा संयोग मात्र हो । यसले पनि तीज पछिको आइतबारलाई अटवारी मान्ने भन्ने तथ्यलाई बढावा दिन सक्छ । तर सँधै यस्तो हुँदैन । कहिलेकाही त तीजकै दिन आइतबार पर्छ अथवा तीज अगावै पनि पर्छ । तर, पछिल्लो समय यही तर्ककै भ्रममा परेर फरक फरक आइतबार अटवारी मान्ने समस्या देखा परेको छ । यसमा एकरुपता हुनुपर्छ ।  कसरी मनाइन्छ अटवारी ? अट्वारी पर्वको लागि थारू चेलीहरु हरियो पात र दाउरा संकलनको जोरजाममा ब्यस्त छन् । तीन दिनसम्म मनाइने यो पर्वमा सुरुको दिन भटौर, डँट्कट्टन (दर) खाने, दोस्रो दिन ब्रत बस्ने र तेस्रो दिन आफ्ना दिदी बहिनीकहाँ अग्रासन अथवा कोसेली दिन जाने गरिन्छ । अट्वारीको दिन थारू समुदायमा मीठा परिकार पकाउन र पूजाआजा गर्नमा ब्यस्त रहन्छन् । खास गरी पश्चिम तराईका दाङ्ग, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर र सुर्खेतका थारू समुदायले अट्वारी पर्व धुमधामका साथ मनाउने गर्दछन् ।       अट्वारी पर्वमा थारू समुदायका पुरुष मात्रै ब्रत बस्ने चलन रहेको छ । तर अहिले महिलाहरुसमे ब्रत बस्न थालेको देखिएको छ । अट्वारीमा ब्रतालु पुरुषहरु पानी समेत नपिएर निराहार ब्रत बस्ने गर्दछन् । यसअघि शनिवार राती भाले बास्नुभन्दा पहिलै मीठा मीठा परिकार बनाएर भटौर खाने गर्दछन् ।  ब्रत बसेको दिन ब्रतालु पुरुषहरु साँझपख पाँच पाण्डवमध्ये भेवा (भीमसेन) काो पूजा गर्ने गर्दछन् । भीमको पूजा गरेमा भीमजस्तै बलवान हुने  मान्यता रहेको छ । यसै गरी यस पर्वमा विभिन्न थरिका रोटी पकाएर पूजा गर्ने गरिन्छ । गन्यारि नामक् काठ घोटेर शुद्ध आगो बालेर सोही आगोबाट रोटी पकाइन्छ । र, त्यही आगोबाट यो पर्वमा परिकार पकाइन्छ ।  अझ विशेषत यस पर्वमा भीमको पूजाको लागि एककर मतलब एकातिरमात्रै पकाएको रोटीको बिशेष महत्व रहेको छ । थारू समुदायले यो रोटी भीमलाई नै समर्पित गरेर भ्याँओक रोटी बनाउँछ ।  भीम रोटी पकाउँदा पकाउँदै दुश्मनसँग लडिरहेका थारुहरुलाई सघाउन युद्ध लड्न गएको र लडाई सकेर आउँदा हतारमा एकातिर मात्र पाकेको रोटी खाएको भन्ने कथन थारू समुदायमा सुन्न पाइन्छ । त्यसैले थारू समुदायमा भीमको पूजाको लागि एकातिरमात्र पाकेको एउटा रोटी पकाउने चलन छ ।  दाङ्गका थारू राजा दंगीशरणको राज्यमा शत्रुले आक्रमण गरेको बेलामा सुर्खेतको काँक्रे विहार घुम्न आएका पाँच पाण्डवमध्येका भीमले दंंगीशरणलाई सहयोग गरेर शत्रुलाई पराजय गरी विजय प्राप्त गरेको खुशियालीमा थारू समुदायमा अट्वारी पर्व मनाएको किम्बदन्तीमा उल्लेख छ ।  ब्रत बसेको दिन ब्रतालु पुरुषहरु दिउँसो भीमको पूजा सकेर रोटी, दूध, दही फलफूल मात्रै खाने गर्दछन् । दिन डुबेपछि खान पाइँदैन ।  आइतबारको पूजा सकेर सोमबार बिहान नुहाएर शुद्ध भई फरहार गर्ने चलन छ । फरहारमा गेडागुडीलगायत हरियो तरकारी पोंइको साग, कैंठा (चिचिन्डो), माछा, खँरिया, फुलौरि लगायत परिकारको बनाइन्छ । फरहार गरिसकेपछि आफ्ना चेलीबेटीहरुलाई अग्रासन दिन जाने चलन छ ।  दिदी बहिनीहरु पनि दाजुभाइ आउने आसमा बसेका हुन्छन् ।  दाजुभाइको आगमनपछि विशेष स्वागत सत्कार गर्ने गर्दछन् । अन्तमा, सबै पाठक वर्गमा अटवारी २०७९ को शुभकामना छ ।  

कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा जोडिएका पात्रहरू

कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा जोडिएका पात्रहरू

९०६ दिन अगाडि

|

७ भदौ २०७९

    पछिल्लो पटक भाषा आयोग नेपालले नेपालमा १२९ वटा भाषा बोलिने पहिचान गरेको छ । एउटा निश्चित भूभाग भित्र पनि भाषिक विविधता पाइन्छ । भाषा देशको चिनारी हो । यतिबेला कुसुन्डा भाषा विश्वभरका भाषाशास्त्री, मानवशास्त्री, भाषिक अभियन्ताहरुका लागि चिन्ता र चासोको विषय बनेको छ । कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धानमा क्रियाशील भैरहँदा म यति मात्र भन्न सक्छु कुसुन्डा भाषाको अन्तिम अवशेष मात्र बाँकी रहेको छ । अन्तिम वक्ताका प्राकृतिक ध्वनि र लवज लिपिवद्ध गर्न र भविष्यका लागि संरक्षण गर्न आवश्यक छ । यो कुनै प्राज्ञिक लेखन होइन । सामान्य जानकारीका लागि मात्र यो लेख लेखिएको हो । समयक्रममा कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धानमा जोडिएका केही पात्रहरूको योगदान उल्लेख गर्न चाहन्छु ।      जब म विगत सम्झन्छु, अनौठो लाग्छ । मेरा लागि कुसुन्डा भाषा एकदमै नयाँ विषय थियो । कुराकानीमा कसैले कुसुन्डा शब्दको उल्लेख गरेको सुने पनि विस्तृतरूपमा केही जानकारी थिएन । जुनबेला मैले दाङ देउखुरीका थारू जातिको बारेमा अध्ययन गरिरहेको थिएँ त्यहीबेला कुसुन्डा जातिको अध्ययन गर्ने अवसर जु¥यो । यो संयोग पनि अनौठोसँग जुरेको थियो । यहाँ मैले जर्मनीका डा. मानफ्रेड ट्रोइलाई सम्झिन चाहेँ । डा. ट्रोइको सुझावअनुसार नै मैले थारू जातिको स्थलगत अध्ययनलाई प्राथमिकता दिएको थिएँ । त्यहीक्रममा कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययनमा प्रवेश गरेको थिएँ । कुसुन्डा जाति, भाषा र संस्कृतिको खोजीमा मैले झन्डै एक दशक गुजारिसकेको छु । अनुसन्धान निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो । विगतको जगले नै अध्ययन अनुसन्धान भरपर्दो र तथ्यगत हुँदै जाँदो रहेछ । कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा केही स्वदेशी र केही विदेशीले पसिना बगाएका छन् जसका कारण यतिबेला चर्चा र खोजको विषय बन्न पुगेको छ ।      जतिबेला म कुसुन्डा जातिको अध्ययनमा जुटेँ, त्यतिबेला कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धान गर्न सजिलो थिएन । कुसुन्डा भाषा बोल्न सक्ने सङ्ख्या नभएका र जङ्गलबाट विस्थापित भइसकेका कुसुन्डाको भाषिक र सांस्कृतिक अध्ययन अनुसन्धान गर्न चुनौति नै थियो । कुसुन्डा भाषाको एउटा शब्दसम्म नसुनेको मैले कसरी शब्दकोश निर्माण गर्ने निर्णय गरेछु, यतिबेला सम्झिदा आफैलाई अनौठो लाग्ने गर्छ । एक किसिमले मैले निकै ठूलो आँट गरेर नै अगाडि बढेँ जस्तो लाग्छ । शब्द सङ्कलन, संस्कृतिको खोज र विभिन्न जिल्लामा छरिएका कुसुन्डाको खोजीमा भौंतारी रहेँ । विस्तारै कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिसँग परिचित हुँदै गएँ । कुसुन्डा शब्दकोशको तयारीमा ज्ञानीमैयाँ सेन कुसुन्डाको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ । फलस्वरूप सन् २०१७ मा ‘कुसुन्डा जाति र शब्दकोश’ नामक पुस्तक प्रकाशन गर्न सफल भएँ । मैले अन्य लेखहरुमा लेखिसकेको र अन्तर्वार्तामा बोली सकेका कुराहरु यहाँ दोहो¥याउन चाहेन । यस लेखनमा ती पात्रहरुलाई उल्लेख गर्दैछु जसको लेखनलाई मैले अध्ययन गरेँ र जोसँग मैले कुसुन्डासम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान गरेँ र गर्दैछु । त्यसो त कुनै न कुनै रुपमा कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गर्नेहरू अन्य पनि हुनुहुन्छ ।      ‘चुनौति सँगै अवसर र अवसर सँगै चुनौति हुन्छ’ भन्ने शब्दावली केही अग्रजहरुले भनेको सुनेको छु । समय यति मूल्यवान र बलवान हुन्छ भन्ने कुरा हामी धेरै पछि मात्र थाहा पाउँछौ जतिबेला समय कठोर र निर्दयी भइसकेको हुन्छ । अवसर र समय गुमाउँदा पश्चाताप सिवाय अरु केही प्राप्त हुँदैन । मैले कुसुन्डा जाति र शब्दकोश प्रकाशन पूर्व र पश्चात कुसुन्डा अध्ययनलाई निरन्तरता दिइरहेको छु । मैले त्यतिबेला अध्ययन अनुसन्धान शुरु गरेको थिएँ जतिबेला सन्दर्भ सामग्री र जानकार व्यक्तिको अभाव थियो । एक जना स्रोत व्यक्तिको आधारमा सिङ्गो कुसुन्डा समुदायको भाषा र संस्कृतिको आधिकारिक लेखनमा झन ठूलो चुनौतिको सामना गर्नु पर्दो रहेछ । कुसुन्डा समुदायप्रति म आभारी छु । जजसलाई मैले भेटेँ सबैले सक्दो सहयोग र जानकारी दिनु भयो । कुसुन्डा जातिको अनेकन रोचक प्रसँगहरू छन् जसलाई समयमै लिपिवद्ध गर्न आवश्यक छ । इतिहासको गर्तमा हराउँदै गरेको जातिलाई सार्वजनिक गर्न र राज्यको मूलधारसम्म पु¥याउन समाज र राज्यको त्यत्तिकै जिम्मेवारी रहेको हुन्छ जति कुसुन्डाहरू त्यहाँसम्म पुग्न छटपटाइ रहेका छन् । कुसुन्डाहरू भर्खर मात्र जङ्गली जीवनबाट गाउँसम्म आइपुगेका छन् । सामाजिक व्यवहारहरू अपनाउन थालेका छन् ।     ब्राएन एच. हजसन एक यस्ता पात्र हुन जसले आजभन्दा २ सय वर्ष अघि कुसुन्डा भाषाका ११३ शब्दहरू र १० वटा वाक्यहरू सङ्कलन गरेका थिए । सम्भवतः यहि नै कुसुन्डा भाषाको पहिलो सङ्कलित सामग्री हुनुपर्छ । साथै उनले कुसुन्डा जातिको सङ्क्षिप्त चिनारी उल्लेख गरेका छन् । उनलाई काठमाण्डु उपत्यका बाहिर जाने अनुमति नभए पनि द्वितीय व्यक्तिको सहयोगमा सङ्कलित सामग्री कुसुन्डा भाषा अध्ययनका लागि महत्वपूर्ण दस्तावेज भएको छ । डा. जोहान राइनहार्डप्रति मेरो असीम सम्मान छ जसले मलाई सदैव हौसला प्रदान गरिरहे । कुसुन्डा जाति र शब्दकोश पुस्तकका लागि शुभकामना मन्तब्य उपलब्ध गराउनु नै मेरा लागि ठूलो कुरो थियो । झन्डै ५५ वर्ष अघि कुसुन्डा संस्कृतिको गहन अध्ययन गरेका डा. राइनहार्डले आफूसँग रहेका महत्वपूर्ण सामग्री मलाई उपलब्ध गराएका थिए । कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा उनले सङ्कलन गरेका कुसुन्डा शब्दहरू निकै उपयोगी भएका छन् । उनी नेपाल आउँदा लमहीमा हाम्रो भेट भएको थियो । कुसुन्डा अध्ययन गर्नेहरूका लागि उनी एक ऐतिहासिक व्यक्तित्व हुन । अहिले पनि उनी कुसुन्डाका बारेमा चासो राखिरहेका हुन्छन् ।      केही नेपाली विद्वानहरूले पनि कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन गरेका छन् । डा. चुडामणि बन्धुको सांस्कृतिक र भाषिक अध्ययनलाई महत्वपूर्ण मान्न सकिन्छ । त्यसैगरि डा. माधव पोख्रेलको कुसुन्डा भाषासम्बन्धी अध्ययन महत्वपूर्ण लाग्छ मलाई । कुसुन्डा भाषाका सन्दर्भमा डा. पोख्रेलसँग छलफल हुँदै आइरहेको छ । डा. पोख्रेलले उल्लेख गरेका कुसुन्डा भाषाको स्वर वर्णसँग सहमत छु म । यतिबेला कुसुन्डा भाषाको वर्ण निर्धारण गर्न आवश्यक छ । बी.के. रानाले कुसुन्डा भाषा र अन्य भाषा बीच तुलनात्मक अध्ययन गरेका छन् । साथै कुसुन्डा भाषाको केही शब्दहरू पनि सङ्कलन गरेका छन् । त्रि.वि. मानवशास्त्र विभागका लागि सुजाना धितालले सङ्क्षिप्त अध्ययन गरेकी छन् । उनले कुसुन्डा जातिको सामान्य चिनारी प्रस्तुत गरेकी छन् । केही वर्ष पहिले आयरल्यान्डबाट एन्थोनी डफी नेपाल आएको बेला झण्डै १५ मिनेटको भिडियो तयार पारेका छन् । उक्त भिडियोमा ज्ञानीमैयाले जङ्गली जीवनका रमाइला र दुःखलाग्दा घट्नाहरू बोलेकी छिन ।       म जि.वि.स. दाङको पर्यटन बोर्ड सदस्य भएदेखि हालसम्म पनि सचेत भण्डारी म सँगसँगै खोज अध्ययनमा हिंडिरहने व्यक्ति हो । मसँग सचेत देउखुरीका धेरै जसो सांस्कृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक, प्राकृतिक स्थल अध्ययनमा हिंडेको छ । उसले कुसुन्डा भाषा कक्षाको केही भिडियो पनि बनाएको छ । चेपाङ भाषाको शब्दकोश तयार गर्ने डा. रस कोओलीलाई मैले सम्झिरहेको छु । उनले कुसुन्डा भाषासम्बन्धी काम गर्ने मलाई बताएका छन् । ५० वर्ष पहिले कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गर्न खोजेका डा. सुयोसी टोबा कठिन परिस्थितिका कारण खालिङ शब्दकोश तयार गरेका थिए । अझै पनि कुसुन्डा भाषाप्रति आकर्षित डा. टोबाले कुसुन्डासम्बन्धी केही महत्वपूर्ण काम गरेका छन् । डा. जर्ज भ्यान ड्रियम अर्का यस्ता भाषाशास्त्री हुन जसले कुसुन्डा भाषाप्रति सदैव चासो दिइरहेका हुन्छन् । भारतका शुभाशिष पनिग्रहीले कुसुन्डा भाषालाई अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरी वृत्तचित्र बनाएका छन् । उनको यो वृत्तचित्रमा ज्ञानीमैया कुसुन्डालगायत कुसुन्डा जातिको जीवनशैली र चिनारी प्रस्तुत गरिएको छ । भाषा आयोगका लागि ‘कुसुन्डा भाषाको वर्ण पहिचान, शब्द सङ्कलन, भाषिक इतिहास लेखन’ डा. बाबुराम आचार्य, टीकाराम उदासी र मैले संयुक्तरुपमा गरेका थियौं । यसैगरि गायत्री परमेश्वरम कुसुन्डा जाति र भाषाको वृत्तचित्र बनाउने तयारी गरिरहेकी छिन् । कुसुन्डा भाषाको लागि उनको काम महत्वपूर्ण हुनेछ ।       मेरो पुस्तक प्रकाशनपश्चात डा. टिम बोड्टले मलाई खोजिरहेका थिए । संयोगले काठमाण्डुमा भेट भयो । उनले मबाट १८ वटा पुस्तक लगेका थिए जुन युरोप र अन्य देशमा विक्री भयो । केही समयपछि डा. टिम र मैले ज्ञानीमैया कुसुन्डा र कमला कुसुन्डासँग काठमाण्डुमा कुसुन्डा भाषाको थप अध्ययन ग¥यौ जुन ‘जेनेडो डट ओआरजी’मा राखिएको छ । कुसुन्डा भाषाको यस अध्ययनलाई एक महत्वपूर्ण सामग्रीको रुपमा लिन सकिन्छ । उक्त अध्ययन गरेका सामग्रीलाई हामीले अझै वैज्ञानिक ढङ्गले अध्ययन गरिरहेका छौ । ज्ञानीमैया र कमला कुसुन्डाले स्वाभाविकरुपमा बोलेको संवादलाई यतिबेला कमला कालाथोकीले लिपिवद्ध गरिरहेकी छिन । निकै जटिल संवादको ‘ट्रान्सक्रिप्पसन’ र ‘भर्बल प्याराडाइम’को अध्ययनले कुसुन्डा भाषाको विकास र संरक्षणमा टेवा पुग्ने नै छ । कमलाले ट्रान्सक्रिप्सनको काम गरिरहँदा कुसुन्डा भाषा बुझ्न र बोल्न सक्ने हुनेछिन् । ब्राएन एच. हजसनदेखि कमला कालाथोकीसम्मका पात्रहरुले कुसुन्डा भाषाको विकास र संरक्षणमा कुनै न कुनै रुपले योगदान पु¥याएको मान्न सकिन्छ ।      लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको भाषालाई पुनर्जीवन दिनु आफैमा चुनौतिपूर्ण कार्य हो । म आफैले भाषा आयोगको सहयोगमा ‘कुसुन्डा भाषा पुस्तान्तरण’ कार्यक्रमअन्तर्गत दाङ, रोल्पा, प्यूठान, सुर्खेतका कुसुन्डा बालबालिकालाई कुसुन्डा भाषाको कक्षा सञ्चालन गरेको थिएँ । उक्त भाषा कार्यक्रमले मातृभाषामा अनभिज्ञ कुसुन्डा बालबालिकाहरु मातृभाषामा साक्षर हुन थालेका छन् । त्यसैगरि उल्लिखित पात्रहरुले कुसुन्डा भाषा संरक्षणका लागि केही कामहरू गरिरहनु भएको छ । यसलाई सुखदरूपमा लिन सकिन्छ । स्वयम् कुसुन्डा समुदाय पनि भाषा संरक्षणमा जागरुक हुन थालेको छ । यो लेखनको अन्त्य गरिरहँदा मैले सम्झिरहेको छु मैले अध्ययन शुरु गर्दा कुसुन्डा स्वयम्ले मसँग कुसुन्डा शब्दहरू सोध्ने गर्थे । आज तिनैका सन्ततीले मातृभाषा सिकिरहेका छन् । म चाहन्छु कुनै पनि भाषा परिवारसँग सम्बन्ध नगाँसिएको यो एकल भाषालाई जीवन्त राख्नु पर्छ र पुनर्जीवन दिनु पर्छ । भाषाशास्त्री, मानवशास्त्री र भाषिक अभियन्ताहरूको मात्र कुसुन्डा भाषा चासोको विषय बन्नु हुँदैन, लोपोन्मुख भाषा पुनर्जीवन, संरक्षण र विकासका लागि राज्यले विशेष पहल गर्नै पर्छ ।      भाषालाई कुनै जाति विशेषको मात्र हो भनेर हेरिनु हुँदैन । भाषा राज्यको अमूल्य निधि हो । यही भाषिक विविधताले देशको बढाएको हुन्छ । नेपालमा अझै पनि धेरै जसो भाषाहरू कथ्य रूपमै सीमित रहेका छन् । केही भाषा लोपोन्मुख अवस्थामा पुगिसकेका छन् । केही भाषिक रूपमा सबल भाषाहरू पुस्तान्तरणमा समस्या देखिएको छ । नयाँ पुस्ता आफ्नो मातृभाषा उपयोग गर्न छाडिरेका छन् । भाषा हराउनु भनेको भाषाले पुस्तान्तरण गर्दै आएको ज्ञान हराउनु हो र भाषाले नै महत्वपूर्ण संस्कृति र परम्परा जीवन्त राखेको हुन्छ । मानव जातिले प्राप्त गरेको महत्वपूर्ण उपलब्धीमध्ये भाषा पनि एक हो । भाषाको सबलीकरणमा राज्यको महत्वपूर्ण देन रहेको हुन्छ । त्यसैले राज्यले कुनै भाषालाई काखा र कुनै भाषालाई पाखा गर्ने नीति अपनाउनु हुँदैन । सबै भाषालाई समान प्राथमिकतामा राखिनु पर्छ र त्यहीअनुसार अवसर प्रदान गर्नु पर्छ । शैक्षिक, प्रशासनिक र व्यापारिक क्षेत्रमा स्थानीय भाषालाई प्रोत्साहन गर्ने हो भने भाषा सबल हुँदै जान्छ र भाषिक प्रयोगमा वृद्धि हुँदै जान्छ । नयाँ पुस्ताले भाषालाई पुर्खाको नासो मात्र सम्झिनु गलत हुनेछ । भाषिक इतिहास जोगाउने, बचाउने र विकास गर्ने जिम्मेवारी नयाँ पुस्ताको हो । भाषामा आउने स्वाभाविक परिवर्तन बाहेक पुस्तान्तरण गर्ने जिम्मेवारी पनि नयाँ पुस्ताको हो ।   (लेखक कुसुन्डा जाति र शब्दकोश पुस्तकका लेखक र स्वतन्त्र अनुसन्धानकर्ता हुन्) लावा डग्गर त्रैमासिक पूर्णाङ्क–४० बाट

आम्मामा...कति ठूलो छट्रि (फोटो फिचर)

आम्मामा...कति ठूलो छट्रि (फोटो फिचर)

९१५ दिन अगाडि

|

२८ साउन २०७९

काठमाडौँ, साउन २८ । थारु समुदायमा वर्खाको समयमा विशेष गरेर छट्रिको प्रयोग गरिन्छ ।  छाताको सट्टा थारुहरुले पात र बाँसले हाँतले बुनेको छट्रि प्रयोग गर्ने गर्दछन् ।  यो छट्रि बरघर रेस्टुरेन्टको यही भदौ १ बाट बौद्धमा खुल्न लागेको नयाँ शाखामा प्रदर्शन गरिने रेस्टुरेन्टको सञ्चालक सीताराम चौधरीले ढकिया खबरलाई बताए । स्मरण रहोस्, अहिले बरघर रेस्टुरेन्ट कीर्तिपुरको पाँगामा सञ्चालन भइरहेको छ । उनका अनुसार सम्भवत यसअघि यति ठूलो छट्रि बनेको छैन । बर्दिया, राजपुर–२ जोतपुरका भरतलाल थारुले  तयार पारेको यो छट्रिको लम्बाई १२ फुट छ ।