कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा जोडिएका पात्रहरू
९०६ दिन अगाडि
|
७ भदौ २०७९
पछिल्लो पटक भाषा आयोग नेपालले नेपालमा १२९ वटा भाषा बोलिने पहिचान गरेको छ । एउटा निश्चित भूभाग भित्र पनि भाषिक विविधता पाइन्छ । भाषा देशको चिनारी हो । यतिबेला कुसुन्डा भाषा विश्वभरका भाषाशास्त्री, मानवशास्त्री, भाषिक अभियन्ताहरुका लागि चिन्ता र चासोको विषय बनेको छ । कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धानमा क्रियाशील भैरहँदा म यति मात्र भन्न सक्छु कुसुन्डा भाषाको अन्तिम अवशेष मात्र बाँकी रहेको छ । अन्तिम वक्ताका प्राकृतिक ध्वनि र लवज लिपिवद्ध गर्न र भविष्यका लागि संरक्षण गर्न आवश्यक छ । यो कुनै प्राज्ञिक लेखन होइन । सामान्य जानकारीका लागि मात्र यो लेख लेखिएको हो । समयक्रममा कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धानमा जोडिएका केही पात्रहरूको योगदान उल्लेख गर्न चाहन्छु ।
जब म विगत सम्झन्छु, अनौठो लाग्छ । मेरा लागि कुसुन्डा भाषा एकदमै नयाँ विषय थियो । कुराकानीमा कसैले कुसुन्डा शब्दको उल्लेख गरेको सुने पनि विस्तृतरूपमा केही जानकारी थिएन । जुनबेला मैले दाङ देउखुरीका थारू जातिको बारेमा अध्ययन गरिरहेको थिएँ त्यहीबेला कुसुन्डा जातिको अध्ययन गर्ने अवसर जु¥यो । यो संयोग पनि अनौठोसँग जुरेको थियो । यहाँ मैले जर्मनीका डा. मानफ्रेड ट्रोइलाई सम्झिन चाहेँ । डा. ट्रोइको सुझावअनुसार नै मैले थारू जातिको स्थलगत अध्ययनलाई प्राथमिकता दिएको थिएँ । त्यहीक्रममा कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययनमा प्रवेश गरेको थिएँ । कुसुन्डा जाति, भाषा र संस्कृतिको खोजीमा मैले झन्डै एक दशक गुजारिसकेको छु । अनुसन्धान निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो । विगतको जगले नै अध्ययन अनुसन्धान भरपर्दो र तथ्यगत हुँदै जाँदो रहेछ । कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा केही स्वदेशी र केही विदेशीले पसिना बगाएका छन् जसका कारण यतिबेला चर्चा र खोजको विषय बन्न पुगेको छ ।
जतिबेला म कुसुन्डा जातिको अध्ययनमा जुटेँ, त्यतिबेला कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धान गर्न सजिलो थिएन । कुसुन्डा भाषा बोल्न सक्ने सङ्ख्या नभएका र जङ्गलबाट विस्थापित भइसकेका कुसुन्डाको भाषिक र सांस्कृतिक अध्ययन अनुसन्धान गर्न चुनौति नै थियो । कुसुन्डा भाषाको एउटा शब्दसम्म नसुनेको मैले कसरी शब्दकोश निर्माण गर्ने निर्णय गरेछु, यतिबेला सम्झिदा आफैलाई अनौठो लाग्ने गर्छ । एक किसिमले मैले निकै ठूलो आँट गरेर नै अगाडि बढेँ जस्तो लाग्छ । शब्द सङ्कलन, संस्कृतिको खोज र विभिन्न जिल्लामा छरिएका कुसुन्डाको खोजीमा भौंतारी रहेँ । विस्तारै कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिसँग परिचित हुँदै गएँ । कुसुन्डा शब्दकोशको तयारीमा ज्ञानीमैयाँ सेन कुसुन्डाको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ । फलस्वरूप सन् २०१७ मा ‘कुसुन्डा जाति र शब्दकोश’ नामक पुस्तक प्रकाशन गर्न सफल भएँ । मैले अन्य लेखहरुमा लेखिसकेको र अन्तर्वार्तामा बोली सकेका कुराहरु यहाँ दोहो¥याउन चाहेन । यस लेखनमा ती पात्रहरुलाई उल्लेख गर्दैछु जसको लेखनलाई मैले अध्ययन गरेँ र जोसँग मैले कुसुन्डासम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान गरेँ र गर्दैछु । त्यसो त कुनै न कुनै रुपमा कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गर्नेहरू अन्य पनि हुनुहुन्छ ।
‘चुनौति सँगै अवसर र अवसर सँगै चुनौति हुन्छ’ भन्ने शब्दावली केही अग्रजहरुले भनेको सुनेको छु । समय यति मूल्यवान र बलवान हुन्छ भन्ने कुरा हामी धेरै पछि मात्र थाहा पाउँछौ जतिबेला समय कठोर र निर्दयी भइसकेको हुन्छ । अवसर र समय गुमाउँदा पश्चाताप सिवाय अरु केही प्राप्त हुँदैन । मैले कुसुन्डा जाति र शब्दकोश प्रकाशन पूर्व र पश्चात कुसुन्डा अध्ययनलाई निरन्तरता दिइरहेको छु । मैले त्यतिबेला अध्ययन अनुसन्धान शुरु गरेको थिएँ जतिबेला सन्दर्भ सामग्री र जानकार व्यक्तिको अभाव थियो । एक जना स्रोत व्यक्तिको आधारमा सिङ्गो कुसुन्डा समुदायको भाषा र संस्कृतिको आधिकारिक लेखनमा झन ठूलो चुनौतिको सामना गर्नु पर्दो रहेछ । कुसुन्डा समुदायप्रति म आभारी छु । जजसलाई मैले भेटेँ सबैले सक्दो सहयोग र जानकारी दिनु भयो । कुसुन्डा जातिको अनेकन रोचक प्रसँगहरू छन् जसलाई समयमै लिपिवद्ध गर्न आवश्यक छ । इतिहासको गर्तमा हराउँदै गरेको जातिलाई सार्वजनिक गर्न र राज्यको मूलधारसम्म पु¥याउन समाज र राज्यको त्यत्तिकै जिम्मेवारी रहेको हुन्छ जति कुसुन्डाहरू त्यहाँसम्म पुग्न छटपटाइ रहेका छन् । कुसुन्डाहरू भर्खर मात्र जङ्गली जीवनबाट गाउँसम्म आइपुगेका छन् । सामाजिक व्यवहारहरू अपनाउन थालेका छन् ।
ब्राएन एच. हजसन एक यस्ता पात्र हुन जसले आजभन्दा २ सय वर्ष अघि कुसुन्डा भाषाका ११३ शब्दहरू र १० वटा वाक्यहरू सङ्कलन गरेका थिए । सम्भवतः यहि नै कुसुन्डा भाषाको पहिलो सङ्कलित सामग्री हुनुपर्छ । साथै उनले कुसुन्डा जातिको सङ्क्षिप्त चिनारी उल्लेख गरेका छन् । उनलाई काठमाण्डु उपत्यका बाहिर जाने अनुमति नभए पनि द्वितीय व्यक्तिको सहयोगमा सङ्कलित सामग्री कुसुन्डा भाषा अध्ययनका लागि महत्वपूर्ण दस्तावेज भएको छ । डा. जोहान राइनहार्डप्रति मेरो असीम सम्मान छ जसले मलाई सदैव हौसला प्रदान गरिरहे । कुसुन्डा जाति र शब्दकोश पुस्तकका लागि शुभकामना मन्तब्य उपलब्ध गराउनु नै मेरा लागि ठूलो कुरो थियो । झन्डै ५५ वर्ष अघि कुसुन्डा संस्कृतिको गहन अध्ययन गरेका डा. राइनहार्डले आफूसँग रहेका महत्वपूर्ण सामग्री मलाई उपलब्ध गराएका थिए । कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा उनले सङ्कलन गरेका कुसुन्डा शब्दहरू निकै उपयोगी भएका छन् । उनी नेपाल आउँदा लमहीमा हाम्रो भेट भएको थियो । कुसुन्डा अध्ययन गर्नेहरूका लागि उनी एक ऐतिहासिक व्यक्तित्व हुन । अहिले पनि उनी कुसुन्डाका बारेमा चासो राखिरहेका हुन्छन् ।
केही नेपाली विद्वानहरूले पनि कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन गरेका छन् । डा. चुडामणि बन्धुको सांस्कृतिक र भाषिक अध्ययनलाई महत्वपूर्ण मान्न सकिन्छ । त्यसैगरि डा. माधव पोख्रेलको कुसुन्डा भाषासम्बन्धी अध्ययन महत्वपूर्ण लाग्छ मलाई । कुसुन्डा भाषाका सन्दर्भमा डा. पोख्रेलसँग छलफल हुँदै आइरहेको छ । डा. पोख्रेलले उल्लेख गरेका कुसुन्डा भाषाको स्वर वर्णसँग सहमत छु म । यतिबेला कुसुन्डा भाषाको वर्ण निर्धारण गर्न आवश्यक छ । बी.के. रानाले कुसुन्डा भाषा र अन्य भाषा बीच तुलनात्मक अध्ययन गरेका छन् । साथै कुसुन्डा भाषाको केही शब्दहरू पनि सङ्कलन गरेका छन् । त्रि.वि. मानवशास्त्र विभागका लागि सुजाना धितालले सङ्क्षिप्त अध्ययन गरेकी छन् । उनले कुसुन्डा जातिको सामान्य चिनारी प्रस्तुत गरेकी छन् । केही वर्ष पहिले आयरल्यान्डबाट एन्थोनी डफी नेपाल आएको बेला झण्डै १५ मिनेटको भिडियो तयार पारेका छन् । उक्त भिडियोमा ज्ञानीमैयाले जङ्गली जीवनका रमाइला र दुःखलाग्दा घट्नाहरू बोलेकी छिन ।
म जि.वि.स. दाङको पर्यटन बोर्ड सदस्य भएदेखि हालसम्म पनि सचेत भण्डारी म सँगसँगै खोज अध्ययनमा हिंडिरहने व्यक्ति हो । मसँग सचेत देउखुरीका धेरै जसो सांस्कृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक, प्राकृतिक स्थल अध्ययनमा हिंडेको छ । उसले कुसुन्डा भाषा कक्षाको केही भिडियो पनि बनाएको छ । चेपाङ भाषाको शब्दकोश तयार गर्ने डा. रस कोओलीलाई मैले सम्झिरहेको छु । उनले कुसुन्डा भाषासम्बन्धी काम गर्ने मलाई बताएका छन् । ५० वर्ष पहिले कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गर्न खोजेका डा. सुयोसी टोबा कठिन परिस्थितिका कारण खालिङ शब्दकोश तयार गरेका थिए । अझै पनि कुसुन्डा भाषाप्रति आकर्षित डा. टोबाले कुसुन्डासम्बन्धी केही महत्वपूर्ण काम गरेका छन् । डा. जर्ज भ्यान ड्रियम अर्का यस्ता भाषाशास्त्री हुन जसले कुसुन्डा भाषाप्रति सदैव चासो दिइरहेका हुन्छन् । भारतका शुभाशिष पनिग्रहीले कुसुन्डा भाषालाई अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरी वृत्तचित्र बनाएका छन् । उनको यो वृत्तचित्रमा ज्ञानीमैया कुसुन्डालगायत कुसुन्डा जातिको जीवनशैली र चिनारी प्रस्तुत गरिएको छ । भाषा आयोगका लागि ‘कुसुन्डा भाषाको वर्ण पहिचान, शब्द सङ्कलन, भाषिक इतिहास लेखन’ डा. बाबुराम आचार्य, टीकाराम उदासी र मैले संयुक्तरुपमा गरेका थियौं । यसैगरि गायत्री परमेश्वरम कुसुन्डा जाति र भाषाको वृत्तचित्र बनाउने तयारी गरिरहेकी छिन् । कुसुन्डा भाषाको लागि उनको काम महत्वपूर्ण हुनेछ ।
मेरो पुस्तक प्रकाशनपश्चात डा. टिम बोड्टले मलाई खोजिरहेका थिए । संयोगले काठमाण्डुमा भेट भयो । उनले मबाट १८ वटा पुस्तक लगेका थिए जुन युरोप र अन्य देशमा विक्री भयो । केही समयपछि डा. टिम र मैले ज्ञानीमैया कुसुन्डा र कमला कुसुन्डासँग काठमाण्डुमा कुसुन्डा भाषाको थप अध्ययन ग¥यौ जुन ‘जेनेडो डट ओआरजी’मा राखिएको छ । कुसुन्डा भाषाको यस अध्ययनलाई एक महत्वपूर्ण सामग्रीको रुपमा लिन सकिन्छ । उक्त अध्ययन गरेका सामग्रीलाई हामीले अझै वैज्ञानिक ढङ्गले अध्ययन गरिरहेका छौ । ज्ञानीमैया र कमला कुसुन्डाले स्वाभाविकरुपमा बोलेको संवादलाई यतिबेला कमला कालाथोकीले लिपिवद्ध गरिरहेकी छिन । निकै जटिल संवादको ‘ट्रान्सक्रिप्पसन’ र ‘भर्बल प्याराडाइम’को अध्ययनले कुसुन्डा भाषाको विकास र संरक्षणमा टेवा पुग्ने नै छ । कमलाले ट्रान्सक्रिप्सनको काम गरिरहँदा कुसुन्डा भाषा बुझ्न र बोल्न सक्ने हुनेछिन् । ब्राएन एच. हजसनदेखि कमला कालाथोकीसम्मका पात्रहरुले कुसुन्डा भाषाको विकास र संरक्षणमा कुनै न कुनै रुपले योगदान पु¥याएको मान्न सकिन्छ ।
लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको भाषालाई पुनर्जीवन दिनु आफैमा चुनौतिपूर्ण कार्य हो । म आफैले भाषा आयोगको सहयोगमा ‘कुसुन्डा भाषा पुस्तान्तरण’ कार्यक्रमअन्तर्गत दाङ, रोल्पा, प्यूठान, सुर्खेतका कुसुन्डा बालबालिकालाई कुसुन्डा भाषाको कक्षा सञ्चालन गरेको थिएँ । उक्त भाषा कार्यक्रमले मातृभाषामा अनभिज्ञ कुसुन्डा बालबालिकाहरु मातृभाषामा साक्षर हुन थालेका छन् । त्यसैगरि उल्लिखित पात्रहरुले कुसुन्डा भाषा संरक्षणका लागि केही कामहरू गरिरहनु भएको छ । यसलाई सुखदरूपमा लिन सकिन्छ । स्वयम् कुसुन्डा समुदाय पनि भाषा संरक्षणमा जागरुक हुन थालेको छ । यो लेखनको अन्त्य गरिरहँदा मैले सम्झिरहेको छु मैले अध्ययन शुरु गर्दा कुसुन्डा स्वयम्ले मसँग कुसुन्डा शब्दहरू सोध्ने गर्थे । आज तिनैका सन्ततीले मातृभाषा सिकिरहेका छन् । म चाहन्छु कुनै पनि भाषा परिवारसँग सम्बन्ध नगाँसिएको यो एकल भाषालाई जीवन्त राख्नु पर्छ र पुनर्जीवन दिनु पर्छ । भाषाशास्त्री, मानवशास्त्री र भाषिक अभियन्ताहरूको मात्र कुसुन्डा भाषा चासोको विषय बन्नु हुँदैन, लोपोन्मुख भाषा पुनर्जीवन, संरक्षण र विकासका लागि राज्यले विशेष पहल गर्नै पर्छ ।
भाषालाई कुनै जाति विशेषको मात्र हो भनेर हेरिनु हुँदैन । भाषा राज्यको अमूल्य निधि हो । यही भाषिक विविधताले देशको बढाएको हुन्छ । नेपालमा अझै पनि धेरै जसो भाषाहरू कथ्य रूपमै सीमित रहेका छन् । केही भाषा लोपोन्मुख अवस्थामा पुगिसकेका छन् । केही भाषिक रूपमा सबल भाषाहरू पुस्तान्तरणमा समस्या देखिएको छ । नयाँ पुस्ता आफ्नो मातृभाषा उपयोग गर्न छाडिरेका छन् । भाषा हराउनु भनेको भाषाले पुस्तान्तरण गर्दै आएको ज्ञान हराउनु हो र भाषाले नै महत्वपूर्ण संस्कृति र परम्परा जीवन्त राखेको हुन्छ । मानव जातिले प्राप्त गरेको महत्वपूर्ण उपलब्धीमध्ये भाषा पनि एक हो । भाषाको सबलीकरणमा राज्यको महत्वपूर्ण देन रहेको हुन्छ । त्यसैले राज्यले कुनै भाषालाई काखा र कुनै भाषालाई पाखा गर्ने नीति अपनाउनु हुँदैन । सबै भाषालाई समान प्राथमिकतामा राखिनु पर्छ र त्यहीअनुसार अवसर प्रदान गर्नु पर्छ । शैक्षिक, प्रशासनिक र व्यापारिक क्षेत्रमा स्थानीय भाषालाई प्रोत्साहन गर्ने हो भने भाषा सबल हुँदै जान्छ र भाषिक प्रयोगमा वृद्धि हुँदै जान्छ । नयाँ पुस्ताले भाषालाई पुर्खाको नासो मात्र सम्झिनु गलत हुनेछ । भाषिक इतिहास जोगाउने, बचाउने र विकास गर्ने जिम्मेवारी नयाँ पुस्ताको हो । भाषामा आउने स्वाभाविक परिवर्तन बाहेक पुस्तान्तरण गर्ने जिम्मेवारी पनि नयाँ पुस्ताको हो ।
(लेखक कुसुन्डा जाति र शब्दकोश पुस्तकका लेखक र स्वतन्त्र अनुसन्धानकर्ता हुन्)
लावा डग्गर त्रैमासिक पूर्णाङ्क–४० बाट