मगर महिला संघले मनायो रजत महोत्सव 

मगर महिला संघले मनायो रजत महोत्सव 

७३२ दिन अगाडि

|

२ असोज २०७९

सृष्टिसम्बन्धि ज्ञान दिने जितिया  

सृष्टिसम्बन्धि ज्ञान दिने जितिया  

७३२ दिन अगाडि

|

२ असोज २०७९

                                                                                                                                       तस्विरः प्रियासिंह थारू जितिया पावैन (पर्व) थारू, दनुवार, राजवंशी, कोच लगायत मैथिल महिलाहरु समेत ब्रत बसेर मनाउने गरेका छन् ।   जितियालाई महोत्सव भनेर अहिले वस्तुकरण गर्दा समाजले यसलाई कसरी बुझ्ने र मनाइने गरेको हुन्छ ? यी सवाल एक अवधारणा प्रदान गर्छ कि कुनै पर्व साँस्कृतिक वस्तुकरणमार्फत् मौलिकता र पहिचानको आधार कमजोर बनाएको हुन्छ । यो तर्कलाई नेपालमा छरिएर रहेका समग्र हिमाली समुदाय र नवउदारवादको आडमा थप बलियो भएको पर्यटन उद्योगले सही सावित गरेका छन् ।  सन् १९८० मा प्रकाशित ‘द जोओपोलिटिक्स अफ इन्फोर्मेसन’ मा प्रा.एन्थोनी स्मिथ पर्यटनले सबै संस्कृतिलाई वस्तुकरण गर्दै बजारका निमित्त संस्कृतिको मुल्य तोक्छ र अन्ततः साँस्कृतिक विशेषता र भौगोलिक वैभव विनास गर्छ भन्ने तर्क गर्छन् । उनको तर्क स्पष्ट छ र थारूले हाल गरिरहेको अभ्यास पनि उपरोक्त तर्ककै सेरोफेरोमा देखिन्छ ।  यो लेख मार्फत सामाजिक प्रतिरोधी क्षमता सशक्त बनाउन बुझाईमा देखिने कमजोरी हटाउनुपर्ने र पर्वलाई सामान्य घेरामा कैद नगरी यसका वहुआयाम उपर चर्चा गरिनुपर्ने आवश्यकता बोध गराउन सकिने विश्वास लिइएको छ । जितियाको परिचय जितिया गंगाको मैदानी भागमा महिला दिदीवहिनीहरुले मनाइने साँस्कृतिक पर्व बुझिन्छ । परापूर्वकालदेखि नै यो पर्व आश्विनको कृष्ण पक्षको सप्तमी र अष्ठमी तिथि पारेर मनाइने गरिन्छ । यो पर्वलाई खरजितिया भन्ने चलन छ । खरजितिया र अन्य किसिमले मनाइने जितियाबिच फरक देखिएका छन् । जितिया ब्रत कथाले जितियाको महत्व झल्काउँछ । खरजितिया संयोग मिल्नुपर्ने तिथिमा मात्र परिभाषित गरिन्छ । यो तिथि भनेको सप्तमी तिथि शनिबार र अष्ठमी तिथि आइतवार पर्नुपर्ने अनिवार्यता हुन्छ । यो भनेको जितिया तिथिअनुसार मनाइने पर्व भनेर बुझ्नुपर्छ ।  यसरी तिथि अनुसार शुद्ध लाग्ने गर्छ र विशेषतः विवाहित महिलाले मात्र खरजितियाको ब्रत बस्न पाउने हो । कारण जितिया ब्रत आफ्नो सन्तानको दीर्घायु, सुस्वास्थ्य, एवम् प्रगतिको लागि बस्ने हो ।  खरजितियाको लागि भाईको भूमिका उतिकै महत्वपूर्ण हुन्छ । ब्रत बसेकी दिदीवहिनीको पिँठ्युमा सिकीको घोडामा भाई आएर सिकीको धनुष र तीर तीन पटक छुवाउँदै ब्रतको प्रक्रिया पुरा गर्न सघाउँछ । यसरी भाइको साथ पाएर दिदीवहिनी आफ्नो माइती सम्झने गर्छे र कर्मघर तथा माइतीको नाम रोशन गर्न आफ्नो सारा वर्गत खर्च गर्छिन् । विधिसम्मत रुपमा जितिया ब्रत बस्नुपर्ने भएकोले शनिवार लहाई, आइतवार ओटघन तथा उपवास र सोमबार पारन गर्नुपर्ने हुन्छ । लहाईको दिन पोखरी, खोला अथवा इनारमा स्नान गरेर घेराको पातमा माटो, पिना तथा तेल र घेराको फूल सूर्यलाई अर्पण गर्ने चलन छ । त्यसदिन खानपिन गर्न मिल्छ तर ओटघन लिइ सके पश्चात खाना पानी केही नलिएर ब्रत बस्न सक्नुपर्छ । सोही दिन जितिया ब्रत कथा सुनेर दिनभरी शान्तपूर्वक बस्ने हो ।  यो कठिन ब्रत यस कारणले पनि हो कि अर्को दिन सूर्यको पूजा नगरिकन पारन गरिन्न र भिजाएको बौटराको दाना तीन पानीसंग निलेर दही,च्युराको पारन गरिसके पश्चात ब्रत पुरा भएको बताइन्छ । यसरी हेर्दा यो साल पनि खरजितियाको तिथि मिलेको देखिएर शुइध लाग्ने भएको छ । सृष्टिसम्बन्धि ज्ञान दिने जितिया   माथि उल्लेख गरि नै सकियो कि जितियामा सूर्यको पूजा गरिन्छ । तर सूर्यको सृष्टि कसरी भयो ? पृथ्वी, चन्द्रमा तथा समुद्रहरु कसरी बने ? यसबारे जितियमा प्रसंग आउँछ । जितिया ब्रत कथा एक वैकल्पिक विश्वदृिष्टकोण पनि हो, जसले सृष्टिसम्बन्धि ज्ञान प्रदान गर्छ ।  कथाअनुसार, अन्धा अन्धी दुई मात्र आफ्नो जीवन सुदुर भूतलमा विताउँदै थिए । अन्धीले आफ्नो पनि अन्धालाई अचानक सुनिएको कदभोरका चराको आवाजबारे बुझ्न कर गर्छे । अन्धासंग प्रश्न गर्दै अन्धीले सो आवाज कुन दिशा तिरबाट आएको बताउनु भने ।  अन्धाको सचेत मनले त्यो अस्वीकार गर्दै थियो, कारण अन्धा सत्य भन्ने वित्तिकै उनको सर्वनाश हुने निश्चित थियो । सोही कारण चुपचाप बसेर अन्धाले अन्धीको कुरो मात्र सुनिरह्यो । तर अन्धी त्यो नबुझी नछाड्ने अडान लिइन् । अन्धीलाई उसले बतायो कि त्यो कुरा भन्ने वित्तिकै म मारिन्छु । तर अन्धीको जिद्दीले बाध्य भएर कदभोरका चरा पूर्व दिशामा बोलेको बताउने वितिकै अन्धाको शरीर मृत देखियो ।  किनकी कदभोरका चारको रुपमा आवाज निकाल्ने भगवान् थिए । त्यसरी अन्धी क्रोधित भएर भगवान्संग बदला लिन उनलाई कुना कुना लखेट्न थालिन् । अन्धीसंग जोगिन भगवान् निकै कोशिश गरे तर नसकेर नै उनले अन्धाको दुई हात र दुई खुट्टाद्वारा पूर्व, पश्चिम, उत्तर र दक्षिण दिशा बनाए ।  साथै, पेटबाट आकाश र पिँठ्युबाट पाताल बन्न पुग्यो । रगतले समुद्र बने भने दुई आँखामध्ये दाहिने आँखाले सूर्य र बाँया आँखाले चन्द्रमा बने । तत्पश्चात् जलमग्न ठाउँमा माटोको जोरन पातालबाट ल्याउन गोरा माछा पठाए, जुन त्यही अड्किरहे ।  त्यसपछि बाम माछालाई सो काममा लगाए । बाम माछा पाताल पुगेर केही माटो लिएर आएपछि त्यही माटोको जोरन दिएर पृथ्वी बन्न पुगेको हो । त्यसपश्चात माटो र पानी दुइटै ठाउँमा जीवजन्तुको विकास हुन पुग्यो । यसरी सृष्टिसम्बन्धि ज्ञान जितियाको कथामार्फत् बुझाउन खोजिएको छ । सामाजिक–साँस्कृतिक महत्वको रुपमा जितिया  सबैलाई थाहा भएकै कुरो हो कि थारूको जीवनचर्या कृषि हो । कृषि प्रणालीमा रहेको यो जातिले धान लगाइसकेको समय हो भाद्र, आश्विन । यही महिनामा जितिया पर्व मनाउनु भनेको महिलाहरु लामो समयपश्चात माइत जाने फुर्सद पाउने गर्छन् । यसरी कर्मघर र माइतको सम्बन्धलाई कसिलो बनाउने गर्छ जितियाले ।  जितिया कथामा पनि के गर्न हुने र के गर्न नहुने सामाजिक शिक्षा समेटिएको छ । तर पूँजीवादी व्यवस्थाले उपरोक्त सबै सामाजिक सम्बन्धहरु परिवर्तन हुँदै गएको पाउँदछौं । साँस्कृतिक रुपमा जितिया अहिले मिडियामा छाउन थाल्यो । सामाजिक सञ्जाल तथा अनलाइन पोर्टल र भरसक युट्युब लगायतका मिडियाहरु प्रचार प्रसारमा सहयोग गर्दा बाँकी संसारले पनि त्यसको जानकारी पायो ।  तर कहिलेकाहीं मिडियाले गलत प्रचार पनि गरेको भेटिन्छ र जितियालाई थारूको तीज भनी बुझाउन खोजिन्छ । जितिया भनेको मात्र जितिया हो, भने तीज भनेको अलग पर्व मानिन्छ । जितियाको ज्ञान परम्परा पृथक छ । यसमा कथा पनि छ र साँस्कृतिक विरासत पनि । त्यसले पूर्खाको लामो ज्ञानको श्रृङ्खला जोडेर ल्याएको बुझ्न सकिन्छ । यसलाई वैदिक काल पूर्वको पर्व मान्न कुनै प्रमाण खोजी राख्नु जरुरी छैन । त्यसैले जितियाको जगमा नयाँ विज्ञानको खोजी गर्न पनि सकिने छ ।  जितियाको ज्ञान परम्परा पृथक छ । यसमा कथा पनि छ र साँस्कृतिक विरासत पनि । त्यसले पूर्खाको लामो ज्ञानको श्रृङ्खला जोडेर ल्याएको बुझ्न सकिन्छ । यसलाई वैदिक काल पूर्वको पर्व मान्न कुनै प्रमाण खोजी राख्नु जरुरी छैन । त्यसैले जितियाको जगमा नयाँ विज्ञानको खोजी गर्न पनि सकिने छ ।  अझ विश्व तापमान बढ्दै गएको परिवेशमा जितिया ब्रतले जैविक विविधतालाई संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्न सघाउने साँस्कृतिक मान्यता विकास गर्न सकिन्छ । यसले सबै प्राकृतिक सिर्जनाहरुको महत्वलाई बराबरी रुपमा बुझ्ने गर्छ । जितियाको अर्थराजनीतिक महत्व  किसान परिवारको लागि जितिया सुख र दुःख दुइटै क्षण महसुस गराउने गर्छ । जितियामा अहिले सरकारी विदालगायत केही आर्र्थिक श्रोत समेत उपलब्ध गराउने गरिएको छ । त्यसको सही उपयोग गर्न जितियाको अर्थराजनीतिक महत्व प्रति सचेत बन्दै पहलकदमी लिनुपर्छ । त्यस क्रममा जितियामा यो पनि सुनिन्छ कि आलिशान पार्टी प्यालेस तथा हलहरुमा दिनभरी मनोरञ्जन गरिन्छ । तर अनावश्यक तामझामसहित होहल्ला मच्चाएर जितिया ब्रत फलिफाप हुने होइन ।  जितिया ब्रतको आफ्नै विशेष परम्परा छ । यसले अपो दीपो भव अर्थात् आफैं अनुभव गरेर सत्यको अनुभूति गर्नु भने सिकाउँछ तर उपभोक्तावादी संस्कृति हावी भएको वेला जितिया जनसरोकारको विषय भन्दा पर जान खोजेको हो कि आशंका उब्जाउँछ ।  एउटा भनाई यस्तो छ, ‘हथिया चित्रा चित्त मर्रावे, घर बैठक गिरहत अगराबे । कोठिया चौर के भात–धिमैर के माछ, ढक्ना ल्या भन्सिया नाँच ।’ यसको अर्थ खोजी गर्दा के देखिन्छ भने यतिवेला किसानहरुले चामल जुगाड गरेर राखेका हुन्छन्, जहाँ माछा खेतको पानीमै हुँदा धिमैरको माध्यमले माछा समातिन्छ । सोही माछा र भात थारूको पौष्टिक खानाको रुपमा यो समयमा हुने गर्छ ।  यसरी जितियामा अरु तरकारी नभए पनि माछाले नै छाक टार्ने गरेको बुझ्न सकिन्छ । अहिले वातावरण परिवर्तनले कहिले पानी परेको पर्यै हुन्छ भने कहिले खडेरी । त्यसैले अबको पूँजीवादी युगमा निर्णायक पूँजी ठहर भएको कारण यही पेशा अपनाएर पूँजी सञ्चय गर्न योजना बनाउने र सोहीअनुसार मौसमी खेती गरी जीवनस्तर उठाउने काम गर्न सकिन्छ । त्यो भनेको सहकारीमार्फत् अगुवाई लिने नै हो । गाउँ गाउँमा हाटबजार लाग्ने गर्दा आफ्नो उत्पादन बेच्न केही सहज त भयो तर उचित मोलको आभाव वेहोर्दै आएका साना किसानहरु अब ठूला कम्पनीहरुसंग प्रतिस्पर्धा कसरी गर्लान् ? सोचनीय सवाल यहाँ छ । कृषिमा पनि अब पूँजीपतिहरु लगानी बढाउँदै लगेपश्चात कृषि क्षेत्र अब निर्वाहमुखी अर्थतन्त्रमार्फत् अगाडि जान सक्ने स्थिति रहेन ।  त्यसैले, कृषि पेशालाई व्यवसायिक तुल्याउँदै उत्पादनमा आफ्नो उचित मुल्य तोक्ने साथै पशुपालन, माछा पालनको लागि क्रियाशीलता बढाउन सक्नुपर्छ ।  फलफुलको पनि जितिया ब्रतसंग प्रत्यक्ष सरोकार हुँदा वेमौसमी तरकारी, केरालगायत अन्य फलफुल आफैं उत्पादन गर्न क्षमता अभिवृद्धि गरेर जान सकिन्छ । ज्ञानसंगको साक्षात्कार त्यसको लागि जरुरी छ । सामाजिक–साँस्कृतिक जगमा ज्ञान मिमांशीय विधि अगाडि बढाउँदै क्षमता बढाउने र उद्यमशीलता हासिल गर्ने हो भने थारूलाई प्रतिस्पर्धारत संसारले रोक्न सक्ने स्थिति छैन ।  सिकीको मौनी, डलिया, धम्मा लगायत मोथिको गुन्द्री, गवहाको धम्मा, धमनी अनि बाँसको सामग्री बनाउन जाने विश्व बजारमा बेच्न सकिने परिवेश बनेको छ । त्यस्तै माटोले सिंगारेका घरहरु जसरी विस्थापित गर्न सरकारी नीति दवाव बढाउँदै लगिएको छ । त्यसले थारूलगायत कृषि पेशामा लागेकाहरुको ज्ञान संहारमा सघाउने भएको छ । केही मुठी भरका उद्योगी व्यापारीहरुको नाफा बढाउन यसखाले नीतिले बल पुर्याइरहेको कारण कृषि पेशाप्रति वितृष्णा बढेर गएको छ । त्यसैले जितिया वैकल्पिक अर्थतन्त्रको आधार बन्न सक्ने देखिन्छ । अन्त्यमा, जितिया पहिचानको आधार तयार गर्न मद्दत गर्छ । यसको इतिहास, दर्शन, सामाजिक–साँस्कृतिक पक्षलगायत आध्यात्मिकता, भौतिकता, आत्मरक्षासंग जोडिएका विषय सारको रुपमा बोकेको छ । संकट पर्दा कुनैबेला अचानक सो संकटबाट जोगिए आमाले खरजितिया ब्रत लिएको सम्झिने पुस्ताको कमी छैन । कर्मप्रधान पावैन जितियाको परिणाम सोहीअनुसार हुने विश्वास गरिन्छ र जितिया ब्रत कथामा विस्तारपूर्वक सोको जानकारी गराइएको मानिन्छ ।  यसले साँस्कृतिक क्रान्तिको विगुल फुकेको छ र मानिस हुनुको परिभाषा कर्मशील बन्नु हो भन्ने सन्देश दिने जितिया समाजवादी विचारधाराको नेतृत्व लिने देखिन्छ । यही कारण हो कि जितिया कुनै औपचारिकतामा सीमित हुनु भएन । न कुनै अलिशान पार्टी प्यालेसको तामझाम नै सुहाउँछ । जितिया औपनिवेशिकताबाट मुक्तिको मार्ग बन्न सकोस् । जितिया ब्रत बस्ने तथा त्यसलाई संरक्षण तथा प्रवद्र्धन गर्ने सबैमा उत्तरोत्तर प्रगतिको हार्दिक शुभकामना । रातोपाटीबाट लेखक त्रिवि कीर्तिपुरमा एमफील–पीएचडी अनुसन्धानमा अध्ययनरत छन्

जितिया पावन बड्या भारी

जितिया पावन बड्या भारी

७३४ दिन अगाडि

|

१ असोज २०७९

जितिया पावनके बारेमे आम कहावत छे, “जितिया पावन बड्या भारी, धियापुताके सुताके अपना लेलके भोरी थारी । नेपालके पुर्वी तराईमे थारु समुदाय लगायत अन्य समुदाय जितिया पावन मनछै । खास करिके बिबाहित महिलाना यिटा पावन मनछै । यिटा पावन आपन सन्तानके दीर्घायु हे सुस्वास्थ्यके कामना करते ब्रत करछे । जितिया के सामान्य अर्थमे जितिके यल, जितेवला हेछे । जितियामे जलम लेल बच्चाके नाम जितुवा या जितनी राखछै । जे बच्चा बरियदरिय हेछे हे खेलमे जितले रहछे जनत वखरु जितुवा, जितना कहछै ।  आसिन कृष्ण पक्ष (पितृपक्ष) के सतमी, अष्ठमी, नवमी तिथिमे बिबिध कार्यक्रम करिके जितिया पावन मनछे । यिटा पावनमे माता आपन सन्तानके सुस्वास्थ्य हे दीर्घायुके कामना करछे । यदि सनि दिन या मंगल दिन अष्टमी तिथि परलासे खरजितिया कहछे । खरके शाब्दिक अर्थ कडा, कठोर, कठिन हेछै । सतमी मे नहाय खाय, अष्टमीमे उपासल रहे, तव नवमीमे पारण समापन करछे । तीन दिनके कठोर ब्रत हेलके कारण खरजितिया कहछै । सामान्यतः तिथि मुताविक जितिया दुइ दिनके हेछे । ओटगन, उपास, पुजन हे पारणः सतमी दिनसे घर येङन साफ सुथरा करिके शुद्ध तरिकासे बिबिध पकवान बनछे । तालपोखर या लदीमे पितृ सासके केला पतामे खौरतेल चढछे हे स्नान करिके घर यछे । बिहान भिनसरमे दही, चुडा, केला वा माछ भात, रोटी जे तयार करल रहछे, ओटगन खेछे ।  सतमी मे नहाय खाय, अष्टमीमे उपासल रहे, तव नवमीमे पारण समापन करछे । तीन दिनके कठोर ब्रत हेलके कारण खरजितिया कहछै । सामान्यतः तिथि मुताविक जितिया दुइ दिनके हेछे । ओटगनमे ओलके तरकारी, माछ, मडुवाके रोटी कोनो कोनो घर परिवारमे अनिवार्य मानल जेछे । ओट के अर्थ लोक्याके, कोइनि देखे हेछे । सवकोइ सुतलेमे कोइनि देखे, ओटलागिके खानपान करलके कारण ओटगन कहछे । सतमीके रात घरके छतमे या छप्परके चारो कोनमे दही, चुडा, केला आदि पकवान केला पतामे राखिके भगवान जितमहान, पितृ, चिल्हा (गरुड), खटिया आदी देवताके निमन्त्रण लगिन चढछे ।  अष्टमीके दिन उपवास बैठल ब्रत करनीना बिहान स्नान करिके, शुद्ध बस्त्र हे सिङ्गार पटार करिके भगवान जितमहान, पितृ, गरुड, खटियाके बिधिवत पुजा करछे । घरमे बनल प्रसाद, फलफुल चढछे । चिराख पुजारीके धुपदिप देछे हे जितिया ब्रतके कथा सुनछे ।  ब्रत करनिना लाल सिनुर पिन्हिके शुभ संकेतके रुपमे जितमहान, गरुड, खटियाके लाल सिनुरके टिका लग्या देछे । पितृके चह्रल प्रसाद घरके आदमी नय खेछे । नवमीके दिन हेठपहरा पुजा समापन (पारण) करिके मूर्ति बनल छे, जनत बिसर्जन लदी, पोखरमे करछे । मूर्ति बनल नय छे, जनत प्रतिमा स्थापना करलनाके जलप्रवाह करछे । घर परिवारजन, इष्टमित्र मिलिके प्रसाद ग्रहण करछे । ब्रत करनीना आपन खुसी भोजन, प्रसाद ग्रहण करिके ब्रत समापन करछे । जितिया ब्रत कथाः महाभारत लडैमे गुरु द्रोणाचार्यके छल करिके पाण्डवना मारल की छल सेहास वकर बेटा अश्वत्थामा बदला लेवे लगिन पाण्डव वंशके संहार करेके प्रतिज्ञा करलकि छल । महाभारत लडै ओरली तव एक राती अश्वत्थामा पाण्डवके शिविरमे पैंसीके पाण्डवके पांचोरा बेटाके मारी देलके ।  मतर अभिमन्यु पत्नी उतरा गर्भवती रहेक, तव ब्रह्मास्त्र फेकिके गर्भ गिरावे चाहलकी । भगवान श्री कृष्ण वकर गर्भके रक्षा करलके मतर, जव समय पुगलि त मृत पुत्रके जलम देलके । मतर भगवान श्रीकृष्ण उटा मृत बच्चाके जिवित करिदेलकै, सेहास जिवित पुत्रिका नाम रहले । मृत्युसे जितिके यल कारण से जिवितपुत्रिका कहते कहते जितिया हेले । पाछु वेहा राजा परीक्षित नामसे जानल गेलै ।  वहिने दोसर कथामे गन्धर्वराज जिमुतवाहन नामके बड्खा प्रतापी, धर्मात्मा हे त्यागी राजा रहेक । वकर मातापिता बृद्ध अवस्थामे राजपाट त्यागिके वनप्रस्थ तपस्या करे गेले, सेहास जिमुतवाहन मातापिताके सेवा करे वनमे गेले । वतेकरा नागमाता के दुखित हे कानते देखिके जिमुतवाहन वकर दुःखके कारण पुछलके ।  नागमाता कहे लागले, हे देख, हमे नागके माता छेकिन । पंक्षीराज गरुड महर सवना बच्चा नागके संहार करे लागले सेहास बच्चानाके जिवित राखे लगिन । हरेक दिन एकटा नाग (सांप) गरुडके भोजन करे देवे परछे । आजु हमर बेटा चंखमुण्डके पला छेके । बेटा चंखमुण्डके मायाके कारणसे हमे दुखित छिन हे कानछिन ।  तव राजा जिमुतवाहनके दया लागले हे कहलके, हे देख माता, मन कानरोव आजु हमे गरुडके भोजन हेवे । हे बस राजा जिमुतवाहन लाल चादर होडीके सुति रहले । पंक्षीराज गरुड जी वकरा झपटीके नोहमे लटक्याके पहाडमे ल्यागलके । आर बेर सांपना सकबक करेक मतर यिवेर सकबक नय करलके कारण वकरा पुछलके । तव राजा जिमुतवाहन सवना कथा सुन्या देलकै ।  जिमुतवाहनके त्याग, बलिदानसे गरुड राज कहलके, हे राजन, जिमुतवाहन आजु दिनसे नागके बालबच्चानाके नय मारओ बचन देलके । वेहा दिनसे नागमाता सन्तानके जिवित राखे साकलके । सेहास जिमुतवाहन से जितिया पावन हेले कथामे छे । तेसर कथा थारु समुदायमे प्रचलनमे छे । एक समयके बात छेकी दय सोमती हे बहिन बेमती रहेक । दोनो मे मिलान असले रहेक मतर सोमती असल बिचारके रहेक जनत बेमती आपने मतिमे चलेक। सेहास श्रापके कारण दिदी सोमती गिधिन, बहिन बेमती खटिया हेलीछल । कनचनवटी राजमे मलयकेतु राजा रहेक हे नर्मदा लदीके बलथरीमे बडकी पांकरके गाछ रहेक हे वेहारा गाछीमे गिधिन हे धोनरीमे खटियाके बास रहेक ।  एक दिनके बात छेकी । जलनाना डाली बोकिके स्नान करे यले हे बहुत प्रेम भावसे पुजा करते गिधिन हे खटियारा देखलके । तव पुछलके, तोरा का कुन करछे । जलनाना जितिया पावनके बारेमे बतलके। बोखरुका दोनो बहिन जितिया पावन करे लगिन प्रण करके।  सतमीमे ओटगन खेलके अष्टमीमे उपास रहले । बेहा अष्टमीके दिन सहरके बडका बेपारीके मृत्यु हेलै हे । वेहारा पाकर गाछ लगत नर्मदा लदीके भितामे गाडि देलके । खटिया दिनभर उपासलके कारण जब रात हवेक, तब खटियाके भुख सतावेक, हे खिटियाके रहल नय गेली, राती के देखती कहिके मुर्दा ख्याके छुधा तृप्त करलके । मतर गिधिन धैर्य धारण करिके जितियामे उपासे रहलै । कुछ दिन वाद गिधिन हे खटिया मोरले, तव फेन वेहारा कनचनवटी राजमे मानुस तनमे जलम लेलके । दोनो बहिन मे दिदी गिधिनके नाम शिलवती हे बहिन खटियाके नाम कपटबती (कपुरावती) राखलकी । दोनो बहिन जहिने बाढने जैक वहिने एकसे एक सुनरी हेली । सिलवतीके बिहा साधारण परिवारमे हेली हे सातरा बेटा हेले । बेटाना बाढने गेली । सबकोइ इमानदार, कर्तब्य परायण रहेक सेहास राजा मलयकेतुके दरवारमे काम करे लागले ।  कपटवतीके बिहा राजा मलयकेतुसे हेली मतर वकरा बच्चा जलम लेते मातर मोरी जैक । वकर सातोरा बच्चा जिवित नय रहले । यिटासे रानी कपटवतिके बढिने डाह उठली हे शिलवतिके सातोरा बेटाके मुडी काटीके धररा माठमे कसिके लाल बरथीसे मुख बान्हीके शिलवति कते पठ्या देलके ।  शिलवति भगवान जितिया पावन करेक सेहास भगवान जितवहान सातोरा बेटाके माटिके मुडि बन्याके जोडी देलके हे अमृत छिटिके जिवित करि देलके । उमहर कपटवती शिलबतिके बेटाना मोरल खबर सुने लगिन, छटपट करेक मतर जिवित हेल खवर पेलके । काटलना मुडी सरिफा फलमे बदलि गेले । तव हारी हदियाके कपटवति पुछते पुछते शिलवतिके घरमे पुगली । शिलवति बहिन कपटवतिके पुर्व जलममे कथा फम कर्या देलकै, ते खटिया छेलै, हमे गिधिन । जितिया पावनमे तें उपास तोडले सेहास तोर बेटा एकोटानी रहलो हमे उपास नय तोडनी वकरे प्रतिफल भगवान जितमहानके कृपा से  हमर बच्चाना जिविते छे । कपटवतिके पुर्व जलमके बात झलझल फम परले हे वेहा ठिन प्राण त्याग करलके । जितिया ब्रत कथाके शिक्षाः   निष्ठासे कर्म कर भगवान फल देवे करतो । असल कर असल हेतु, खराब कर खराब हेतु। छलकपट करलासे दुख पेवा । सन्तानके रक्षाके लगिन हर प्रयास कर । धिरज बानलासे असल फल परापत हेछे। शिलवति (सोमती) ढवक असल मतिमे रह। कपटवती (बेमती) ढवक बेमतमे मत रह। आपन संस्कार, बोलीचाली, शिलस्वभावमे स्थिर बरीके रह । कुल धरम संस्कारके पुस्तानान्तर करे लगिन सन्तानके रक्षा करना हे असल शिक्षा दीक्षा देना चाही । बर्तमान अवस्थामे जितिया पावनः  जितिया पावन अखने संक्रमण कालसे गुजरी रहलेस । एक महर आधुनिक तामझाम से प्रभावित छि जनत दोसर महर आपन मौलिक संस्कार संस्कृति औडमे परिरहलेस । दोसर समाजके चमक दमकसे प्रभावित हे देखासिखि करि रहलेस । अखने जितिया पावन तीन तरिकासे मनछै। जितिया महोत्सव  जितियाके पावन खुसियाली ढवक थारु मौलिक खानपिन हे मनोरन्जनमे बिशेष जोड देलकेस । बिशिष्ट आदमीके बोल्याके सजधजके साथ भाषण बेसी पावन कम बुझछै । आर्थिक रुपमे मांहग छे। जितिया सांस्कृतिक कार्यक्रम  जितिया पावनके अवसरमे थारु कलाकारना नाचगान हे मनोरन्जनमे बेसी जोड देलछे । बौद्धिक विकासमे कम जोडबल करछे। विशेष करिके युवा पिढि बेसी लागल छे । आर्थिक रुपमे मांहग छे।  जितिया पावन हे ब्रत  थारु समुदायमे अज्ञानता हे पुस्तानान्तरके कमिके कारण जितिया पावन मौलिक रुमे कुछ परिवर्तन हेलछे । जितिया ब्रत कारेवाली महिलाना जितिया ब्रत करिरहलेस। यिटा पावनके सामुहिक रुपमे सांस्कृतिक रुपमे आगु बढना जरुरी छे । ब्रतमे घरपरिवारके सहभागिता बाढछि जनत पावनके रुपमे स्थापित हेछे ।   इटहरी–१२, खनार, सुनसरी

थारू र मगर इष्टः यी दुइ समुदायको गहिरो साइनो सम्बन्ध

थारू र मगर इष्टः यी दुइ समुदायको गहिरो साइनो सम्बन्ध

७४२ दिन अगाडि

|

२४ भदौ २०७९

                                                   नवलपरासी अग्यौलीका ननीराम महतो थारु र उनका मगर इष्ट नरबहादुर ठाडा (दायाँ) विद्रोही गिरी सयभन्दा बढी जातजातिमा विभक्त नेपालीहरूको सम्बन्ध कति गाढा र पवित्र छ भन्ने कुरा नवलपरासीका थारु र मगरलाई हेरे पुग्छ । मगर महाभारत पर्वत शृङ्खलाका बासिन्दा हुन्, थारू भित्री मधेसका । थारूहरू आफूलाई भूमिपुत्र भन्छन्, मगरहरू आदिवासी–जनजाति । आ–आफ्नै जातीय परम्परा भएका यी दुई समुदायको शताब्दीयौं पुरानो सहगमनबाट निर्मित धार्मिक–सांस्कृतिक सम्बन्ध भने अनुकरणीय छ । नवलपरासीको देवचुली–२ कीर्तिपुरका मगरहरू अघि नलागी शिरथानमा थारूहरूको कुल पूजा सुरु हुँदैन । मगरहरूको रजहर थानमा कुमारवर्ती माईको आराधना भएपछि मात्र सुरु गरिने पाँच–पाँच वर्षमा हुने थारूहरूको कन्तरी पूजामा मगर ढोके हुनैपर्छ ।  थारू र मगरको ठूलो सांस्कृतिक सहचार्य देखिने कन्तरी पूजाका लागि शिरथानमा चाहिने भेडी, परेवा र बाख्राको पाठी लिएर आउने मगरहरूलाई सीताबासमा बिसाउने चलन छ, जहाँ देवीले विश्राम गरेको विश्वास दुवै समुदायमा छ । देवचुली हिँडेका थारू गुरौ (पूजारी) मगर वस्ती कीर्तिपुरमा बास बस्छन्, जहाँ झमटा गाएर देवीको प्रार्थना गरिन्छ । भोलिपल्ट पाहुना पूजारीहरूलाई ‘बाटो देखाउन’ मगर समूह अगाडि–अगाडि उकालो लाग्छ । पूजाका लागि आगो पनि अग्निपत्थरमा काँचो बाँस रगडेर मगरले नै निकाल्नुपर्छ । यो परम्पराले थारू थलो कीर्तिपुरमा प्राचीन कालदेखि पहाडबाट मगरहरूको आगमन भएको देखाउने नवलपरासीका शिक्षक मनिराज महतो बताउँछन् । उनका अनुसार पहिले थारु र मगर एउटै दाजु भाइ भएको तथा पछि मगर पहाडमा र थारु तराईमा बस्न थालेको कथन छ । “कृषिमा निर्भर थारू र मगरबीचको धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, पारिवारिक र व्यक्तिगत सम्बन्धहरूको कडी चाहिँ इष्ट अर्थात् मीत लगाउने सौहार्द प्रणाली हो”, समाजशास्त्री शिवशङ्कर बस्याल भन्छन् । उनको भनाइमा प्रकृतिपूजक यी दुवै जातिलाई आर्थिक आवश्यकता पूरा गर्न इष्ट प्रणालीले जोडेको छ ।  धान रोपाईंपछि थाकेका थारूका घरमा पहाडबाट मगर इष्टको खसी कोसेली आइपुग्छ । यसलाई हर्धोन वा हिलो पखाल्ने भनिन्छ । पहाडमा चाडबाड आउँदा मधेसका थारू इष्ट धान, चामल, माछा आदि बोकेर उकालो चढ्छन् । मगर इष्टकै लागि वर्खामा माछा सुकाएर सिद्रा बनाउने थारूहरू धेरै भेटिन्छन् । हुन पनि, धान रोपाईंपछि थाकेका थारूका घरमा पहाडबाट मगर इष्टको खसी कोसेली आइपुग्छ । यसलाई हर्धोन वा हिलो पखाल्ने भनिन्छ । पहाडमा चाडबाड आउँदा मधेसका थारू इष्ट धान, चामल, माछा आदि बोकेर उकालो चढ्छन् । मगर इष्टकै लागि वर्खामा माछा सुकाएर सिद्रा बनाउने थारूहरू धेरै भेटिन्छन् । जितिया, ठूलो एकादशी, माघेसङ्क्रान्ति कोसेली आदान प्रदानका अन्य मुख्य अवसर हुन् । कोसेलीमा धान, चामल, सुन्तला, अदुवा, बेसार, कोदो, खसी, माछा, रोटी, अम्रिसो, पिँडालु, खुर्सानी, नाम्लो, डालो लगायतका घरेलु आवश्यकताकै चिजबिच हुन्छन् ।  इष्टलाई भनेर सोचेको सामान केही गरी अन्त जाँदैन । यस्तो आत्मीयताले दुवै समुदायको अर्थतन्त्र टिकाउने काम गरेको समाजशास्त्री बस्याल बताउँछन् ।  बाबुहरू इष्ट बाँधिएपछि छोराहरू स्वतः इष्ट हुने परम्परा छ । महाभारत पर्वत श्रृङ्खलामा पर्ने देवचुली, धौवादी, जौवारी, नरम, रुचाङ्ग, रकुवा, राकाचुली, हुप्सेकोट गाविसका मगर र त्यसको ठीक तल समथर भूभागका थारूहरूबीच एक घर एक इष्ट बनाउने चलन वस्तु विनिमय कालदेखि नै चलेको अनुमान छ । नवलपरासीको नवलपुर क्षेत्रमा पुराना पुस्ताका कुनै थारू छैनन्, जसको पहाडमा मगर इष्ट नहोस् । तर, अहिले इष्ट परम्परा क्रमशः घट्दै गएको देखेर चिन्तित छन्, शिक्षक महतो । खास गरी २०५२ सालमा नेकपा माओवादीले हिंसात्मक विद्रोह थालेपछि इष्ट हुने चलन हराउन थालेको हो ।  व्यापारिक नभई आत्मीय सम्बन्धमा विकसित भएकाले एक अर्काको खाद्यान्न लगायतका आवश्यकता पूरा गर्न सुरु भएको इष्ट परम्परा जसरी पनि जोगाउनुपर्ने रकुवाका दुर्गाबहादुर राना बताउँछन् । यसका लागि सडक र सूचना प्रविधिसँगै नयाँ जीवनशैलीमा आकर्षित भएका युवालाई जगाउनुपर्ने उनको भनाइ छ । हिमालबाट  

कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा जोडिएका पात्रहरू

कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा जोडिएका पात्रहरू

७५९ दिन अगाडि

|

७ भदौ २०७९

    पछिल्लो पटक भाषा आयोग नेपालले नेपालमा १२९ वटा भाषा बोलिने पहिचान गरेको छ । एउटा निश्चित भूभाग भित्र पनि भाषिक विविधता पाइन्छ । भाषा देशको चिनारी हो । यतिबेला कुसुन्डा भाषा विश्वभरका भाषाशास्त्री, मानवशास्त्री, भाषिक अभियन्ताहरुका लागि चिन्ता र चासोको विषय बनेको छ । कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धानमा क्रियाशील भैरहँदा म यति मात्र भन्न सक्छु कुसुन्डा भाषाको अन्तिम अवशेष मात्र बाँकी रहेको छ । अन्तिम वक्ताका प्राकृतिक ध्वनि र लवज लिपिवद्ध गर्न र भविष्यका लागि संरक्षण गर्न आवश्यक छ । यो कुनै प्राज्ञिक लेखन होइन । सामान्य जानकारीका लागि मात्र यो लेख लेखिएको हो । समयक्रममा कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धानमा जोडिएका केही पात्रहरूको योगदान उल्लेख गर्न चाहन्छु ।      जब म विगत सम्झन्छु, अनौठो लाग्छ । मेरा लागि कुसुन्डा भाषा एकदमै नयाँ विषय थियो । कुराकानीमा कसैले कुसुन्डा शब्दको उल्लेख गरेको सुने पनि विस्तृतरूपमा केही जानकारी थिएन । जुनबेला मैले दाङ देउखुरीका थारू जातिको बारेमा अध्ययन गरिरहेको थिएँ त्यहीबेला कुसुन्डा जातिको अध्ययन गर्ने अवसर जु¥यो । यो संयोग पनि अनौठोसँग जुरेको थियो । यहाँ मैले जर्मनीका डा. मानफ्रेड ट्रोइलाई सम्झिन चाहेँ । डा. ट्रोइको सुझावअनुसार नै मैले थारू जातिको स्थलगत अध्ययनलाई प्राथमिकता दिएको थिएँ । त्यहीक्रममा कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययनमा प्रवेश गरेको थिएँ । कुसुन्डा जाति, भाषा र संस्कृतिको खोजीमा मैले झन्डै एक दशक गुजारिसकेको छु । अनुसन्धान निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो । विगतको जगले नै अध्ययन अनुसन्धान भरपर्दो र तथ्यगत हुँदै जाँदो रहेछ । कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा केही स्वदेशी र केही विदेशीले पसिना बगाएका छन् जसका कारण यतिबेला चर्चा र खोजको विषय बन्न पुगेको छ ।      जतिबेला म कुसुन्डा जातिको अध्ययनमा जुटेँ, त्यतिबेला कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धान गर्न सजिलो थिएन । कुसुन्डा भाषा बोल्न सक्ने सङ्ख्या नभएका र जङ्गलबाट विस्थापित भइसकेका कुसुन्डाको भाषिक र सांस्कृतिक अध्ययन अनुसन्धान गर्न चुनौति नै थियो । कुसुन्डा भाषाको एउटा शब्दसम्म नसुनेको मैले कसरी शब्दकोश निर्माण गर्ने निर्णय गरेछु, यतिबेला सम्झिदा आफैलाई अनौठो लाग्ने गर्छ । एक किसिमले मैले निकै ठूलो आँट गरेर नै अगाडि बढेँ जस्तो लाग्छ । शब्द सङ्कलन, संस्कृतिको खोज र विभिन्न जिल्लामा छरिएका कुसुन्डाको खोजीमा भौंतारी रहेँ । विस्तारै कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिसँग परिचित हुँदै गएँ । कुसुन्डा शब्दकोशको तयारीमा ज्ञानीमैयाँ सेन कुसुन्डाको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ । फलस्वरूप सन् २०१७ मा ‘कुसुन्डा जाति र शब्दकोश’ नामक पुस्तक प्रकाशन गर्न सफल भएँ । मैले अन्य लेखहरुमा लेखिसकेको र अन्तर्वार्तामा बोली सकेका कुराहरु यहाँ दोहो¥याउन चाहेन । यस लेखनमा ती पात्रहरुलाई उल्लेख गर्दैछु जसको लेखनलाई मैले अध्ययन गरेँ र जोसँग मैले कुसुन्डासम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धान गरेँ र गर्दैछु । त्यसो त कुनै न कुनै रुपमा कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गर्नेहरू अन्य पनि हुनुहुन्छ ।      ‘चुनौति सँगै अवसर र अवसर सँगै चुनौति हुन्छ’ भन्ने शब्दावली केही अग्रजहरुले भनेको सुनेको छु । समय यति मूल्यवान र बलवान हुन्छ भन्ने कुरा हामी धेरै पछि मात्र थाहा पाउँछौ जतिबेला समय कठोर र निर्दयी भइसकेको हुन्छ । अवसर र समय गुमाउँदा पश्चाताप सिवाय अरु केही प्राप्त हुँदैन । मैले कुसुन्डा जाति र शब्दकोश प्रकाशन पूर्व र पश्चात कुसुन्डा अध्ययनलाई निरन्तरता दिइरहेको छु । मैले त्यतिबेला अध्ययन अनुसन्धान शुरु गरेको थिएँ जतिबेला सन्दर्भ सामग्री र जानकार व्यक्तिको अभाव थियो । एक जना स्रोत व्यक्तिको आधारमा सिङ्गो कुसुन्डा समुदायको भाषा र संस्कृतिको आधिकारिक लेखनमा झन ठूलो चुनौतिको सामना गर्नु पर्दो रहेछ । कुसुन्डा समुदायप्रति म आभारी छु । जजसलाई मैले भेटेँ सबैले सक्दो सहयोग र जानकारी दिनु भयो । कुसुन्डा जातिको अनेकन रोचक प्रसँगहरू छन् जसलाई समयमै लिपिवद्ध गर्न आवश्यक छ । इतिहासको गर्तमा हराउँदै गरेको जातिलाई सार्वजनिक गर्न र राज्यको मूलधारसम्म पु¥याउन समाज र राज्यको त्यत्तिकै जिम्मेवारी रहेको हुन्छ जति कुसुन्डाहरू त्यहाँसम्म पुग्न छटपटाइ रहेका छन् । कुसुन्डाहरू भर्खर मात्र जङ्गली जीवनबाट गाउँसम्म आइपुगेका छन् । सामाजिक व्यवहारहरू अपनाउन थालेका छन् ।     ब्राएन एच. हजसन एक यस्ता पात्र हुन जसले आजभन्दा २ सय वर्ष अघि कुसुन्डा भाषाका ११३ शब्दहरू र १० वटा वाक्यहरू सङ्कलन गरेका थिए । सम्भवतः यहि नै कुसुन्डा भाषाको पहिलो सङ्कलित सामग्री हुनुपर्छ । साथै उनले कुसुन्डा जातिको सङ्क्षिप्त चिनारी उल्लेख गरेका छन् । उनलाई काठमाण्डु उपत्यका बाहिर जाने अनुमति नभए पनि द्वितीय व्यक्तिको सहयोगमा सङ्कलित सामग्री कुसुन्डा भाषा अध्ययनका लागि महत्वपूर्ण दस्तावेज भएको छ । डा. जोहान राइनहार्डप्रति मेरो असीम सम्मान छ जसले मलाई सदैव हौसला प्रदान गरिरहे । कुसुन्डा जाति र शब्दकोश पुस्तकका लागि शुभकामना मन्तब्य उपलब्ध गराउनु नै मेरा लागि ठूलो कुरो थियो । झन्डै ५५ वर्ष अघि कुसुन्डा संस्कृतिको गहन अध्ययन गरेका डा. राइनहार्डले आफूसँग रहेका महत्वपूर्ण सामग्री मलाई उपलब्ध गराएका थिए । कुसुन्डा भाषाको अध्ययनमा उनले सङ्कलन गरेका कुसुन्डा शब्दहरू निकै उपयोगी भएका छन् । उनी नेपाल आउँदा लमहीमा हाम्रो भेट भएको थियो । कुसुन्डा अध्ययन गर्नेहरूका लागि उनी एक ऐतिहासिक व्यक्तित्व हुन । अहिले पनि उनी कुसुन्डाका बारेमा चासो राखिरहेका हुन्छन् ।      केही नेपाली विद्वानहरूले पनि कुसुन्डा भाषा र संस्कृतिको अध्ययन गरेका छन् । डा. चुडामणि बन्धुको सांस्कृतिक र भाषिक अध्ययनलाई महत्वपूर्ण मान्न सकिन्छ । त्यसैगरि डा. माधव पोख्रेलको कुसुन्डा भाषासम्बन्धी अध्ययन महत्वपूर्ण लाग्छ मलाई । कुसुन्डा भाषाका सन्दर्भमा डा. पोख्रेलसँग छलफल हुँदै आइरहेको छ । डा. पोख्रेलले उल्लेख गरेका कुसुन्डा भाषाको स्वर वर्णसँग सहमत छु म । यतिबेला कुसुन्डा भाषाको वर्ण निर्धारण गर्न आवश्यक छ । बी.के. रानाले कुसुन्डा भाषा र अन्य भाषा बीच तुलनात्मक अध्ययन गरेका छन् । साथै कुसुन्डा भाषाको केही शब्दहरू पनि सङ्कलन गरेका छन् । त्रि.वि. मानवशास्त्र विभागका लागि सुजाना धितालले सङ्क्षिप्त अध्ययन गरेकी छन् । उनले कुसुन्डा जातिको सामान्य चिनारी प्रस्तुत गरेकी छन् । केही वर्ष पहिले आयरल्यान्डबाट एन्थोनी डफी नेपाल आएको बेला झण्डै १५ मिनेटको भिडियो तयार पारेका छन् । उक्त भिडियोमा ज्ञानीमैयाले जङ्गली जीवनका रमाइला र दुःखलाग्दा घट्नाहरू बोलेकी छिन ।       म जि.वि.स. दाङको पर्यटन बोर्ड सदस्य भएदेखि हालसम्म पनि सचेत भण्डारी म सँगसँगै खोज अध्ययनमा हिंडिरहने व्यक्ति हो । मसँग सचेत देउखुरीका धेरै जसो सांस्कृतिक, धार्मिक, ऐतिहासिक, प्राकृतिक स्थल अध्ययनमा हिंडेको छ । उसले कुसुन्डा भाषा कक्षाको केही भिडियो पनि बनाएको छ । चेपाङ भाषाको शब्दकोश तयार गर्ने डा. रस कोओलीलाई मैले सम्झिरहेको छु । उनले कुसुन्डा भाषासम्बन्धी काम गर्ने मलाई बताएका छन् । ५० वर्ष पहिले कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गर्न खोजेका डा. सुयोसी टोबा कठिन परिस्थितिका कारण खालिङ शब्दकोश तयार गरेका थिए । अझै पनि कुसुन्डा भाषाप्रति आकर्षित डा. टोबाले कुसुन्डासम्बन्धी केही महत्वपूर्ण काम गरेका छन् । डा. जर्ज भ्यान ड्रियम अर्का यस्ता भाषाशास्त्री हुन जसले कुसुन्डा भाषाप्रति सदैव चासो दिइरहेका हुन्छन् । भारतका शुभाशिष पनिग्रहीले कुसुन्डा भाषालाई अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरी वृत्तचित्र बनाएका छन् । उनको यो वृत्तचित्रमा ज्ञानीमैया कुसुन्डालगायत कुसुन्डा जातिको जीवनशैली र चिनारी प्रस्तुत गरिएको छ । भाषा आयोगका लागि ‘कुसुन्डा भाषाको वर्ण पहिचान, शब्द सङ्कलन, भाषिक इतिहास लेखन’ डा. बाबुराम आचार्य, टीकाराम उदासी र मैले संयुक्तरुपमा गरेका थियौं । यसैगरि गायत्री परमेश्वरम कुसुन्डा जाति र भाषाको वृत्तचित्र बनाउने तयारी गरिरहेकी छिन् । कुसुन्डा भाषाको लागि उनको काम महत्वपूर्ण हुनेछ ।       मेरो पुस्तक प्रकाशनपश्चात डा. टिम बोड्टले मलाई खोजिरहेका थिए । संयोगले काठमाण्डुमा भेट भयो । उनले मबाट १८ वटा पुस्तक लगेका थिए जुन युरोप र अन्य देशमा विक्री भयो । केही समयपछि डा. टिम र मैले ज्ञानीमैया कुसुन्डा र कमला कुसुन्डासँग काठमाण्डुमा कुसुन्डा भाषाको थप अध्ययन ग¥यौ जुन ‘जेनेडो डट ओआरजी’मा राखिएको छ । कुसुन्डा भाषाको यस अध्ययनलाई एक महत्वपूर्ण सामग्रीको रुपमा लिन सकिन्छ । उक्त अध्ययन गरेका सामग्रीलाई हामीले अझै वैज्ञानिक ढङ्गले अध्ययन गरिरहेका छौ । ज्ञानीमैया र कमला कुसुन्डाले स्वाभाविकरुपमा बोलेको संवादलाई यतिबेला कमला कालाथोकीले लिपिवद्ध गरिरहेकी छिन । निकै जटिल संवादको ‘ट्रान्सक्रिप्पसन’ र ‘भर्बल प्याराडाइम’को अध्ययनले कुसुन्डा भाषाको विकास र संरक्षणमा टेवा पुग्ने नै छ । कमलाले ट्रान्सक्रिप्सनको काम गरिरहँदा कुसुन्डा भाषा बुझ्न र बोल्न सक्ने हुनेछिन् । ब्राएन एच. हजसनदेखि कमला कालाथोकीसम्मका पात्रहरुले कुसुन्डा भाषाको विकास र संरक्षणमा कुनै न कुनै रुपले योगदान पु¥याएको मान्न सकिन्छ ।      लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको भाषालाई पुनर्जीवन दिनु आफैमा चुनौतिपूर्ण कार्य हो । म आफैले भाषा आयोगको सहयोगमा ‘कुसुन्डा भाषा पुस्तान्तरण’ कार्यक्रमअन्तर्गत दाङ, रोल्पा, प्यूठान, सुर्खेतका कुसुन्डा बालबालिकालाई कुसुन्डा भाषाको कक्षा सञ्चालन गरेको थिएँ । उक्त भाषा कार्यक्रमले मातृभाषामा अनभिज्ञ कुसुन्डा बालबालिकाहरु मातृभाषामा साक्षर हुन थालेका छन् । त्यसैगरि उल्लिखित पात्रहरुले कुसुन्डा भाषा संरक्षणका लागि केही कामहरू गरिरहनु भएको छ । यसलाई सुखदरूपमा लिन सकिन्छ । स्वयम् कुसुन्डा समुदाय पनि भाषा संरक्षणमा जागरुक हुन थालेको छ । यो लेखनको अन्त्य गरिरहँदा मैले सम्झिरहेको छु मैले अध्ययन शुरु गर्दा कुसुन्डा स्वयम्ले मसँग कुसुन्डा शब्दहरू सोध्ने गर्थे । आज तिनैका सन्ततीले मातृभाषा सिकिरहेका छन् । म चाहन्छु कुनै पनि भाषा परिवारसँग सम्बन्ध नगाँसिएको यो एकल भाषालाई जीवन्त राख्नु पर्छ र पुनर्जीवन दिनु पर्छ । भाषाशास्त्री, मानवशास्त्री र भाषिक अभियन्ताहरूको मात्र कुसुन्डा भाषा चासोको विषय बन्नु हुँदैन, लोपोन्मुख भाषा पुनर्जीवन, संरक्षण र विकासका लागि राज्यले विशेष पहल गर्नै पर्छ ।      भाषालाई कुनै जाति विशेषको मात्र हो भनेर हेरिनु हुँदैन । भाषा राज्यको अमूल्य निधि हो । यही भाषिक विविधताले देशको बढाएको हुन्छ । नेपालमा अझै पनि धेरै जसो भाषाहरू कथ्य रूपमै सीमित रहेका छन् । केही भाषा लोपोन्मुख अवस्थामा पुगिसकेका छन् । केही भाषिक रूपमा सबल भाषाहरू पुस्तान्तरणमा समस्या देखिएको छ । नयाँ पुस्ता आफ्नो मातृभाषा उपयोग गर्न छाडिरेका छन् । भाषा हराउनु भनेको भाषाले पुस्तान्तरण गर्दै आएको ज्ञान हराउनु हो र भाषाले नै महत्वपूर्ण संस्कृति र परम्परा जीवन्त राखेको हुन्छ । मानव जातिले प्राप्त गरेको महत्वपूर्ण उपलब्धीमध्ये भाषा पनि एक हो । भाषाको सबलीकरणमा राज्यको महत्वपूर्ण देन रहेको हुन्छ । त्यसैले राज्यले कुनै भाषालाई काखा र कुनै भाषालाई पाखा गर्ने नीति अपनाउनु हुँदैन । सबै भाषालाई समान प्राथमिकतामा राखिनु पर्छ र त्यहीअनुसार अवसर प्रदान गर्नु पर्छ । शैक्षिक, प्रशासनिक र व्यापारिक क्षेत्रमा स्थानीय भाषालाई प्रोत्साहन गर्ने हो भने भाषा सबल हुँदै जान्छ र भाषिक प्रयोगमा वृद्धि हुँदै जान्छ । नयाँ पुस्ताले भाषालाई पुर्खाको नासो मात्र सम्झिनु गलत हुनेछ । भाषिक इतिहास जोगाउने, बचाउने र विकास गर्ने जिम्मेवारी नयाँ पुस्ताको हो । भाषामा आउने स्वाभाविक परिवर्तन बाहेक पुस्तान्तरण गर्ने जिम्मेवारी पनि नयाँ पुस्ताको हो ।   (लेखक कुसुन्डा जाति र शब्दकोश पुस्तकका लेखक र स्वतन्त्र अनुसन्धानकर्ता हुन्) लावा डग्गर त्रैमासिक पूर्णाङ्क–४० बाट

काठमाडौं उपत्यकाका थारुहरुले पर्यटन बोर्डमा मनाए अस्टिम्की 

काठमाडौं उपत्यकाका थारुहरुले पर्यटन बोर्डमा मनाए अस्टिम्की 

७६२ दिन अगाडि

|

३ भदौ २०७९

काठमाडौं, भदौ ३ । काठमाडौं उपत्यकाका थारूहरूले भदौ ३ गते शुक्रबार पर्यटन बोर्डमा  अस्टिम्की पर्व भव्यताका साथ मनाएका छन् । राष्ट्रिय थारू कलाकार मञ्चको संयोजनमा काठमाडौंस्थित दर्जन थारू संघसंस्थाहरूको संयुक्त आयोजनामा कार्यक्रम भएको हो  ।  सो अवसरमा कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि सहरी विकास मन्त्री मेटमणि चौधरीले पानसमा बत्ती बाली कार्यक्रमको उद्घाटन गरे । मन्त्री चौधरीले भने,‘थरुहट भूमि छाडेर काठमाडौंमा रहेका थारु युवाहरु सामूहिक प्रयासमा अस्टिम्की लगायत चाडपर्व संयुक्त रुपले मनाउनु राम्रो काम हो तर यो संगै राजनीतिमा पनि चासो दिनुपर्छ । कुनै  न कुनै पार्टीमा लागेर नेतृत्वमा आउन नसके अघि बढ्न सकिदैन ।’  थारु आयोगका अध्यक्ष विष्णु थारुले जातीय जनसंख्या अनुसार लोकसेवा आयोग लगायतमा आरक्षण हुनुपर्नेमा जोड दिए ।  त्यस्तै, थारु संस्कृतिमा कृष्णचरित्र परम्परा विषयमा विद्यावारिधि गरेका डा कृष्णराज सर्वहारीले अस्टिम्कीबारे प्रकाश पार्दै यसमा गाइने गीतको सारतत्व, विश्लेषणबारे सबै थारु जानकार हुनुपर्ने बताए । उनले अस्टिम्की विशुद्ध चाड मात्रै नभएर यसका मुख्य पात्रहरु कान्हा, राधा, इसरु, जासु लगायतको जीवनशैलीबाट धेरैभन्दा धेरै पाठ सिक्न सकिने धारणा राखे ।    समाजसेवी शिव चौधरीले सहरिया थारुहरुले घरमा नेपाली, अंग्रेजी बोल्ने चलन हावी हुँदै गएकाले थारु भाषा हराउँदै गएकोमा चिन्ता व्यक्त गरे । कार्यक्रममा देशभरिका राष्ट्रिय थारु कलाकारहरुको गीत, नृत्य प्रस्तुति रहेको थियो । सुर्खेतका थारु कलाकारहरु काठमाडौंमा अस्टिम्की मनाउन आइपुगेका थिए । राष्ट्रिय थारू कलाकार मञ्चका अध्यक्ष विनय वैद्यको सभापतित्वमा भएको औपचारिक कार्यक्रम ढिलो सुरु हुँदा अस्टिम्की टिक्ने कार्यक्रम प्रभावित भएको थियो ।    

फुर्सदमा ‘हरचाली’ : ढकियादेखि जालबुन्ने शौखिन हातहरु

फुर्सदमा ‘हरचाली’ : ढकियादेखि जालबुन्ने शौखिन हातहरु

७६२ दिन अगाडि

|

३ भदौ २०७९

धनगढी  रोपाइँ सकिएयता कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–८ पूर्व टेढीका गंगाराम चौधरी जाल बुन्नमा ब्यस्त छन् । पुख्र्यौली सीपमा आधारित हस्तकलाका सामग्री बनाउन औधी रुचि राख्ने उनी अचेल माछा मार्न प्रयोग गरिने जाल बुन्न ब्यस्त छन् । उनले भने, ‘मलाई जाल बुन्न खुब शौक लाग्छ । फुर्सद हुने बित्तिकै जाल बुन्न सुरु गरिहाल्छु । माछा मार्ने सबै सामग्री आफै तयार गर्न सक्छु । घर नजिकै कटैनी नदी रहेकोले पनि माछा मारेर खाने पनि मेरो रुचीकर काम हो ।’ गंगाराम आफ्नै हातले माछा मार्न प्रयोग हुने जाल मात्रै होइन, हेल्का, टापी, जबिया लगायत सामग्री पनि बुन्ने गरेका छन् । उता कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–६ बेनौलीकी प्रेमकुमारी चौधरी फुर्सदको समय ढकिया बुन्नमा ब्यातित गर्छिन् । स्थानीय हमार बहुउदेश्यीय सहकारी संस्था लिमिटेडकी सहायक व्यवस्थापक समेत रहेकी उनी कार्यालयको कामबाट खाली हुने बित्तिकै ढकिया बुन्नमा लाग्छिन् । ‘ढकिया बुन्नु मेरो रुचिको कार्य हो । घरायसी प्रयोजनको लागि चाहिने ढकिया म आफै तयार गर्छु’, उनले सुनाइन् । आफ्नो कार्यालयमै ढकिया बुन्दै आएकी उनी विभिन्न पनुवादार (बुट्टादार) ढकिया बुन्दै आएको बताउँछिन् । यतिबेला ग्रामीण भेगका महिलाहरु ढकिया, डेलुवा, पनछोप्नी (पानी छोप्ने बस्तुु) लगायत घरायसी प्रयोगमा आउने वस्तु बनाउनमा लागेका छन् । पुस्तौंदेखि प्रचलनमा रहेको ज्ञान, सीपको सदुपयोग गर्दै उनीहरु विभिन्न उपकरण बनाउन लागेका हुन् ।  यतिमात्रै होइन, दशैं, तिहार जस्ता चाडपर्वनजिकै गर्दा पर्वमाचाहिने वस्तुहरु जोहो गर्न पनि उनीहरु लागी परेका हुन् । बेनौलीकै स्थानीय विफनी थरुनी नजिकिदै गरेको अट्वारी, दशैं, दीपावलीलगायत पर्वमा चाहिने दुना, टपरी बुन्नव्यस्त छिन् । बेनौलीकै विपती थरुनी (६१) डेलुवा बुन्नमा व्यस्त छिन् । जवान नातिनीहरुको विवाहमा सगुनको रुपमा प्रदान गरिेने डेलुवा बुन्नमा उनी फुर्सदको सदुपयोग गर्छिन् । ‘रोपाइँपछि हामी फर्सदिलो हुन्छौ । फुर्सदको समयलाई सदुपयोग गरी घरायसी प्रयोगमा आउने वस्तु बनाउँछौ’, अर्की गृहिणी वनस्पतिथारुले भनिन् । जैविक सामग्रीको प्रयोग गरी कलात्मक ढंगले बनाइने डेलुवा पश्चिम नेपालको थारु  जातिमा प्रायःविवाह, औपचारिक कार्यक्रममा सजावट तथा सौन्दर्य सामग्रीको रुपमा प्रयोग हुन्छ भने ढकियाको प्रयोग सामान ओसार्न तथा राख्नको लागि प्रयोग गर्नलाई बनाइन्छ । जुन बुन्ने सीपसँगै दक्षता उत्तिकै जरुरी रहने बताइन्छ । बेनौलीकै सुझावन डंगौरा थारु (६६) आजभोलि ढह्रिया बुनेर फुर्सदको समय सदुपयोग गर्दै आएका छन् । माछा मार्ने उदेश्यले ढह्रिया बुन्दै आएका उनले यताउता डुलेर समय खेर फाल्नु भन्दा त घरमा बसेर हरचाली गर्नु नै जाती भएको बताउँछन् । सुझावन भन्छन्–‘पुुरानो ज्ञान सीपको फाइदै फाइदा छ । ढह्रियामा दिनहुँ सजिलै माछा फस्ने हुनाले प्रत्येक दिनको खान्कीमा माछा नै हुन्छ हाम्रो । बढी भएको माछाको पक्ली (सिद्रा) बनाउँछौ,जुनचाड पर्वमा विशेष परिकारको रुपमा रहन्छ ।’ थारु जातिमा ढह्रिया बनाउने हस्तकला प्रविधि पुस्तौंदेखि चल्दै आएको मौलिक माछा मार्ने प्रविधि हो ।    ग्रामीण वस्तीहरुमा ढकिया, डेलुवा, ढह्रिया, जालमात्रै होइन, टापी, जाल, बरेरुवालगायत माछा पार्ने प्रविधिका साथै खटिया, सुप्पा (नाङलो) डिलिया (माछा राख्ने भाँडो), छिट्नी, छिटुवा, वस्तुभाउलाई बाँध्न प्रयोग गरिने पगाहा, छर्की, बेना (हाते पंखा)लगायतबुन्ने कामहुँदै आएको देख्न पाइन्छ । घरायसी प्रयोजनमा आउने ती वस्तु फुर्सदको समयमा बनाइने गरिए पनि बाह्रैमास प्रयोगमा आउँछन्, जुन वातावरणीय हिसाबले र आयआर्जनको हिसाबले पनि निकै किफायती हुने बताइन्छ । तर पछिल्लो समय सो प्रविधि तथा बनाउने ज्ञान र सीप विस्तारै लोप हुँदै गएको छ । समयअनुसार नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण हुन नसक्दा ती हस्तकला सम्बन्धी ज्ञान र सीप लोप हुँदै गएको थारु संस्कृतिविद अशोक थारु बताउँछन् । ती सामग्री बनाउने ज्ञान र सीप जोगाएर व्यावसायिक बनाउन सके संरक्षणका साथै आयआर्जन समेत गर्न सकिने संस्कृतिविद थारु औल्याउँछन् ।