रेशम चौधरीजी चेतना भया 

रेशम चौधरीजी चेतना भया 

१७ दिन अगाडि

|

१८ वैशाख २०८१

शनिश्रा महत्तमः स्वस्थ्यकर्मीसे लेके समाजसेवीसम् 

शनिश्रा महत्तमः स्वस्थ्यकर्मीसे लेके समाजसेवीसम् 

५२ दिन अगाडि

|

१३ चैत २०८०

मानबहादुर चौधरी ‘पन्ना’ मनैन्के च्वाला एक ताल जरम पैलसे मुख जैना प्राणी हो । ओहमार मानुखके जरम पाख हम्र इ धर्तीम कुछ कर परठ । आपन बाँचल संस्कृति, सभ्यता, मूल्य, मान्यता, रहनसहन, परम्परा आदि विविध पक्षह उजागर कर्ना, संरक्षण कर्ना, पुस्तान्तरण कर्ना बहुट जरुरी रहठ । थारु कला, संस्कृति, सभ्यताके संरक्षणके लाग अहोरात्र खट्ना सकारात्मक सोचके धनी रलह शनिश्रा महत्तम । दुःखके बाट उहाँ आब इ दुनियामसे बिदा हो सेक्ल ।  वि.स. २०१२ साल असार १ गतेक दिन जन्मलक महतम वि.स. २०३७ सालम एसएलसी उत्तीर्ण कर्ल । भागीराम थारु ओ सनिसरा महतम जो सुर्खेतसे सबसे पैल्ह एसएलसी पास करुइया थारु समुदायक शैक्षिक अगुवा हुइट । आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, शैक्षिक अवस्थाम बहुट पाछ परल थारु समुदायम असिख शिक्षा क्षेत्रम पह्र परठ कना मोडेल बन्लक महतम प्राविधिक शिक्षा सिएमए पहर्ख स्वास्थ्यकर्मीके रुपम जागिर ओहर लग्ल ।  पैल्हक समयम थारु समुदाय आपन छाइछावन् पह्रैनासे फेन काम ओहर अग्रसर करैना प्रवृत्ति रलहिन् । ऊ ब्यालाम बहुट कम मनै स्कुल जाइट । असिन ब्याला एकठो नमुनाके रुपमा आघ बर्हलक महत्तम करिब २५ बरससम जागि¥या जिन्गि पाछ निवृत्त होखन एकठो सक्रिय सामाजिक अभियन्ताके रुपम अग्रसर अगुवाई कर्टि सुर्खेती थारु समुदायह आघ बहै्रल । शनिश्रा महतम सुर्खेतके थारु इतिहासके एकठो बल्गर योद्धा रलह ।  जागिरके क्रमम थारु बस्ती रहल जिल्ला कञ्चनपुरसे दाङ जिल्लासम स्वास्थ्य क्षेत्रम ढेर समयसम सेवा कर्लक महतम आफन थारु भाषा, साहित्य, संस्कृतिके चिन्तन मनन करट ।  वि.स.२०६१ सालम थारु कल्याणकारिणी सभाके शाखा स्थापना सुर्खेतम हुइल । टब उहाँ जागिरके सिलसिलाम सुर्खेतके छिन्छुम रलह । ओहब्याला सुर्खेतसे थारु कल्याणकारिणी सभाके सबसे पैल्ह आजीवन सदस्यफे बन्ल । थारु कल्याणकारिणी सभाके मेरमेरिक कार्यक्रमम बेला बेलाम सहभागी होखन मैगर सल्लाह ओ सहयोग कर्टि अइल ।  वि.स. २०६५ साल पाछ आफन जागिर्या जीवनम करल स्वास्थ्य क्षेत्रके अनुभव, ज्ञान ओ सिपह सदुपयोग कर्टि थारु बस्ती रहल वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाके वडा नं १० स्थित पुरान घुस्राके चोकमा मेडिकल खोल्क कुछ समय ब्यतित कर्ल । आफन समुदायम बहुत सेवामुखी ढङ्गले निस्वार्थी रुपम सेवा कर्ल । वाकर पाछ मेडिकलके जिम्मेवारी आफन छाइ, डमन्डवाह जिम्मा लगाख निरन्तर सामाजिक, सांस्कृतिक अभियानमा आघ बहर्ल । जीवनके उत्तरार्धम थारु समुदायके भासा, कला, साहित्य, मूल्य, मान्यता, रहनसहन, संस्कृतिह कसिक बचैना कना सोचले निरन्तर समाजम घुलमिल हुइ लग्ल ।  जीवन निरन्तर बहटी रना लड्या हो । जिन्गीम उभरखाभर चल्टी रहठ । भविष्य सुग्घर हुइक लाग वर्तमान जिटी हुइ परठ । उहाँ जियटसम थारु लोक कला, संस्कृति, सभ्यता बचाइक लाक समाजम फुट्ख नाहि, जुट्ख जाइ परठ कना भावना रलहिन् । ओहमार उहाँ थारु कल्याणकारिणी सभा सुर्खेतके आयोजित बैठक, भेला कार्यक्रमम सहभागी हुइना, रचनात्मक सुझाव सल्लाह डेना करठ ।  वास्टवम धन रलक किल सम्पन्नता निहो, जुन चिज रैख फेन उपयोग ओ उपलब्धि निहो ऊ धन रैख फे नि रहल बराबर हो कना भावानात्मक उच्च विचार रलक महतम सुर्खेतके ढुरखम्बा रलह । वि.स. २०७६ सालम थारु लोकलयम रलक गीत रस रस साली हमार... कना गीतके बोलम बुदबुदीम सुटिङ हुइटी रह । उ गीतके सुटिङके आतिथ्यताम आमन्त्रित शनिश्रा महतम कार्यक्रमम जो आर्थिक सहयोग कर्ना बचन डेल । उ बाटले कलाकारिनके हौसला बहर्लिन् । उहाँ रस रस साली हमार...गीतके निर्माता बन्ल ।  उहाँ बहुट इमानदार, सहयोगी, सहृदयी, निष्कपट, निस्वार्थी भावनाके व्यक्ति रलह, ओहमार कहल वचन जैह्या पूरा करट । थारु कल्याणकारिणी सभासे आयोजित मेरमेरिक कार्यक्रमके योजना, परिकल्पना कर्ना, नैतिक, भौतिक एवम् समय समयम आर्थिकसमेत सहयोग कैख थारुनके सामाजिक, सांस्कृतिक पक्षह आघ बह्राइ परठ, दस्तावेजीकरण कर परठ कैख सुर्खेतके अगुवा बुद्धिजीवीन हौसैना, कामले काम सिखाइट कहसक कर्टि जाइ सिख्टि जाइ कना उहाँक भावना रलहिन् ।  यह क्रमम वि.स. २०७७ सालके पाँच्वा थारु साहित्य राष्ट्रिय सम्मेलन सुर्खेत, सुनसरी या काठमाडौँ कर्ना कैख व्यापक बहस चलल रह । इ बाट स्वयम् पंक्तिकार महतम जीह सुनैटि कि सुर्खेत कर्ना निर्णय कराउ कल । सुर्खेत जिल्लाह राष्ट्रव्यापी रुपम थारुनके रस्टीबस्टी बा कैख चिन्हाइ पर्ना बा, सुर्खेती पहिचान देखाइ पर्ना बा । यकर लाग जसिन सहयोग फे कर्ना कैख उहाँ वचन डेल रलह । उहाँके साथ समर्थन ओ सहयोगम सुर्खेतम पाँच्वा थारु साहित्य राष्ट्रिय सम्मेलन फे कैगिल । जुन सुर्खेतके लाग ऐतिहासिक काम रह । उ सम्मेलन सफल हुइनाम उहाँक् बहुट बरा योगदान बाटिन् ।  कभुकाल नि स्वाचल शब्दले केक्रो मन जिटट् ट कभु ओह मन फे टुक्रा टुक्रा हुइट कहसक पाँच्वा थारु साहित्य राष्ट्रिय सम्मेलन पाछ थाकस सुर्खेतसे कुछ खटपट फे हुइल । सम्मेलन पाछ कुछ आर्थिक रकम बचाख थारु जर्नल प्रकाशन कर्ना योजना स्वयम् इ पंक्तिकार ओ समाजसेवी शनिश्रा महतमके रह । तर, थाकसके कुछ पदाधिकारीन उ योजना मन नि पर्लक कारन खटनपटनले उहाँक संरक्षकत्वम लौव संस्था लखागिन थारु उत्थान मञ्च जन्मल ओ वि.स. २०७८ सालम खोजमूलक थारु जर्नल लखागिन प्रकाशन हुइल ।  लखागिन जर्नल प्रकाशन कर्नाम फे महतमके बरा भारी योगदान बाटिन् । उहाँ जर्नल प्रकाशन करक लाग गाउँ गाउँम लेख रचना संकलनठेसे लौव युवा पुस्ताके लर्कन आफन थारु भासा, कला, साहित्य, संस्कृतिके ज्ञान गरिमाके व्याख्या विमर्श करठ । लखागिन जर्नल प्रकाशन कर्नाम फे महतमके बरा भारी योगदान बाटिन् । उहाँ जर्नल प्रकाशन करक लाग गाउँ गाउँम लेख रचना संकलनठेसे लौव युवा पुस्ताके लर्कन आफन थारु भासा, कला, साहित्य, संस्कृतिके ज्ञान गरिमाके व्याख्या विमर्श करठ । उहाँ जुन जुन गाउँम जाइठ, उ गाउँम घन्टौसम बहस करट । बुह्रापाका, युवा, महिला, सबजन भावनात्मक रुपम लग्लसे केल सामाजिक, सांस्कृतिक एकता हुइना ओ हमार कला संस्कृति बच्ना उहाँक् विचार रलहिन् ।  थारु समुदायके ऐतिहासिक सख्या नाच आब गाउँ गाउँसे लोप हुइटि बा । थारुनके मौलिक पहिचान ब्वाकल संस्कृति कसिक बचैना हो कना बहुट चिन्ता ओ चासो करट । विभिन्न बैठक, सभा सम्मेलनम सख्या नाचके गीत, नाच ओ पैयाके संरक्षण झट्टहे कर परल कैख थारु बुद्धिजीवी, कलाकार हुकहन दबाब डेहट । सख्या हमार पहिचान हो, इतिहास हो, हमार पुर्खनके सहिदान हो, ओहमार यकर लाग सक्कु लगानी कर्ना कार्यपत्रसहित थारु कल्याणकारिणी सभाके बैठकम एक लाख रुप्या फे डेल रलह ।  उहाँ एकदमै खरो स्वभावके रलह । उहाँक उ रुप्या प्राप्त पाछ सख्या नाच डकुमेन्ट्री निर्मानके व्यापक छलफल हुइल । उहाँक पेश करल कार्यपत्र सख्या नाच निर्माणके निर्देशन, सम्पादन, लेखन सम्पूर्ण कार्य सुर्खेतके विश्वासिलो संस्कृतिविद मानबहादुर पन्नाह अप्नेहे टोक्ल रलह । ओहअनुसार करिब दुई महिनासम व्यापक छलफल हुुइल, विचार विमर्श हुइल । अन्ततः सख्या नाच निर्मानम लग्ली । ऊ ब्याला उहाँ रातदिन घामपानी नाकैख बहुत खट्ल । मै पंक्तिकार स्वयम् ओ उहाँ जोडी गोचाली बनल रलही । हरेक गाउँबस्तीम उहाँसे डगुर्लि । करिब ८० जहनसे ज्यादा कलाकार, बुद्धिजीवी, सरोकारवालाबिच पटक पटक छलफल प्रशिक्षण पाछ करिब दुई अठजार गीत गैना दिदीबाबुन अभ्यास करैली, वाकरपाछ रेकर्ड कर्ली ।  उह क्रमम सख्या नाचसम्बन्धी एक अठवार जटि वीनपा–२ खोलिगाउँम कलाकार ओ मन्डरेन प्रशिक्षण ओ तालिम डेलि । काम दु्रतगतिम आघ बह्रैना कामम डट्ख लग्लि । २०७८ कुँवार २५ मा खोलिगाउँम सुटिङके उद्घाटन कैख छायाङ्कन कर्ना योजनामुताविक काम आघ बह्रल । इ विषयम थाकस सुर्खेत सख्या नाच निर्मानके टिमह जुन सहयोगी भूमिका निर्वाह कर पर्ना रह उ नि करल । ओह फे अन्य सुर्खेती बुद्धिजीवी कलाकार हुकहनके सहयोगले करिब ६ महिना पाछ सख्या डकुमेन्ट्री निर्मान हुइल । उहाँ निर्माणम लग्लक अपुग थप रकमके व्यवस्था कैख पूरा कर्ल । असिख सख्या नाच डकुमेन्ट्री निर्माण २०७८ म पूरा हुइल तर यकर सार्वजनिक कर्ना काम २०८० कार्तिक २५ गते एक कार्यक्रमबिच कैगिल जुन कार्यक्रमम सुर्खेतके प्राज्ञिक, दिग्गज व्यक्तित्व डा.महेन्द्रकुमार मल्ल, वरिष्ठ अधिवक्ता धु्रव कुमार श्रेष्ठ हुकहनसे रिलिज करली । अन्य जिल्लासे निर्मान हुइल सख्या नाच डकुमेन्ट्री अनौपचारिक किल डेख्जाइठ । हाल सुर्खेतसे बनल सख्या नाच गीत निर्माण विधि विधानअनुसार मौलिक पहिचान झल्कना निर्मान कर्लक ओहर्से यकर गरिमा महत्व बहुट ढेर बा ।  हरेक मनैन्के चासो ओ ज्ञानके क्षेत्र फरक रहठ । संसारम मनैन्के ड्याखल ओ भ्वागल अनुभूति फे फरक रहठ । शनिश्रा महतम आफन जन्मल, हुर्कल ठाउँ, बाँचल संस्कृति, संस्कार गीतबास मजासे अनुभूत कर्ल रलह । ओहमार उहाँ लौव युवा पुस्तन इ बाट बुझाइ पर्ना महसुस करठ । हरेक दिन औपचारिक एवम् अनौपचारिक भेटघाट छलफलम थारु कला संस्कृतिके संरक्षण, सामाजिक जागरण कसिक लन्ना कना चिन्ता ओ चासो किल नाहि कामम अग्रसर होखन सँग सँग नेङ्ना, हौसला डेना, चाहे जौन ठाउँके कार्यक्रमम पुग्ना करठ ।  उहाँ राष्ट्रिय थारु कलाकारके टिमह, थारु कल्याणकारिणी सभाके अगुवा हुकहन पद किल ओगर्ख बेठ्ठो काम फे करो कैख अर्जि करठ । उहाँ राष्ट्रिय थारु कलाकारके टिमह, थारु कल्याणकारिणी सभाके अगुवा हुकहन पद किल ओगर्ख बेठ्ठो काम फे करो कैख अर्जि करठ । हम्र थारु पछुगर्लक कारन एकापसम ग्वारा कट्ना प्रवृत्तिले हो, आब पह्रल लिखल समाज बन्टी बा, ओहमार एकजुट हुइना सन्देश डिहट । प्रतिभाशाली व्यक्ति कुछ कर्ना सोचले प्रेरित हुइठ न कि और जहनसे हट्ना या जिट्ना । वास्तवम मनैन्के सोच, व्यवहार, विचार ओ कामले महान हुइना हो । महतम ज्या बोल्ना उ काम पूरा कर्ना इमानदार योद्धा रलह । उहाँक न कुहिनसे जिट्ना लक्ष्य रलहिन् ना ट कुहिनसे हट्ना लक्ष्य रलहिन्, रलहिन् ट केबल सामाजिक, सांस्कृतिक उत्थान कर्ना, आफन लोक कला संस्कृति बचैना ।  थारु समुदायम मौलिक मन्द्रा बजैना युवा पुस्ताके कमि हर जिल्लाम बा । ओसहख सुर्खेत जिल्लाम फेन लौव पुस्ताके युवा हुक्र मन्द्रा बजैना सिप नि हुइन् । हमार पुर्खा ओरैटि जैना कला संस्कृति हेरटि जैना प्रवृत्ति बहर्टी बा । यकरलाग कुछ ट कर परल कैख उहाँ सरसल्लाहम मन्द्रा बजैना तालिम २०८० वैशाख २१ ठेसे  जेठ १ गतेसम १० डिन्या तालिमके व्यवस्था प्रदेश सरकारके सहयोगम आयोजना कैगिल । गाउँ गाउँसे मन्द्रा बजैना युवा खोज्ली, मुस्किलसे १५ जहन मन्दर्या १५ जहन नचन्या बाबुन सिखैली । इ कामम फे उहाँके अग्रसरताम सम्पन्न कर्लि । थारु वर्गभिट्टर फे मेरमेरिक थर उपथर बा । आफन आफन गोत्र थरके बारेम चासो ओ सरोकार ढैना स्वभाविक बात हो । उहाँ दहित थर भिट्टरके थारु हुइलक कारन सुर्खेती दहित थारु गोट्यार भेला, सभा सम्मेलन, तथ्याङ्क संकलनम फेन बहुट काम कर्ल बाट उहाँ । सुर्खेतम दहितोन जगैना कामम फेन उहाँ अहोरात्र खट्ल । एकठो घर बनाइ ब्याला कैयोठो सर्ज ईंट्टा फ्वार परठ । फ्वारल ईट्टाले फेन घर निर्मान हुइट, ओसहख फुटल थारुन जोर्ख सिङ्गो समाज बनैना बा कना उहाँ विचार सोचह लौव पुस्ता सिख पर्ना बा ।   सुर्खेतम माघ महोत्सव मनैना सुरुवात सबसे पैल्ह २०६१ सालम इ पंक्तिकारके अग्रसरताम कैगिल रह । हरेक बरस गाउँम किल मनैना माघ महोत्सव कार्यक्रम इ २०८० सालम माघ महोत्सव वीरेन्द्रनगरके खुला मञ्चके प्राङ्गणम कैगिल । करिब २५ गाउँक मनैनके हजारौँ हजार सङ्ख्याके उपस्थितिले इ कार्यक्रम ऐतिहासिक बन पुगल । यकर श्रेय शनिश्रा महतम जो हुइट । कार्यक्रमके लाग उहाँक खटाइ डेख्ख मै चित पर्नु । बिमार मनै फे हरदिन युवा लर्कन खरखेटन गाउँ गाउँम प्रचारप्रसार कर्ल । मै विश्रामके लाग अनुरोध कर्नु तर उहाँ मै टुहिन अन्तिम सास रहठसम साथ डिहम कैख घर बैठ नि चहल । हरेक काम सफल बनैनाम उहाँ बोली ओ व्यवहार डेखाइट । जुन हम्र अगुवाई कर्ना मनै सिख पर्ना बाट हो ।  उहाँक सपना अन्सार सुर्खेतम थारु सङ्ग्रहालयके भवन कालिमाटी गाउँम निर्मान हुइल बा । इहिह सबजन मिल्ख सजाइक लाग छलफल कैख एकजुट होखन जैना धारना कैयो बेर सार्वजनिक रुपम कचहरी बैठक उठान कर्ल बाट । उहाँक डुसर सपना थारु भासा मु जाइटा यकर दस्तावेजीकरन कर्ना नियमित थारु जर्नल पोष्टा निकर्ना ओ थारु पुस्तकालय निर्माण कर्ना जोड रलहिन् । ओहमार थारु पुस्तकालयके लाग २०७७ साल सुर्खेतम आयोजना हुइलक पाँचौ थारु साहित्य राष्ट्रिय सम्मेलनके पुस्तक प्रदर्शनीम विभिन्न जिल्लासे प्रकाशित थारु पुस्तक करिब १० हजारके पुस्तक खरिद कैख थारु कल्याणकरिणी सभाह पुस्तकालयके लाग डेल बाट ।  उहाँक् टिसर सपना रलहिन् गाउँघरम लोप हुइटि रलक कला संस्कृति जगेर्ना कैख दस्तावेजीकरण कर्ना । आफन गाउँ ठाउँम पुरान पुर्खनके बेल्सल भासाम थारु गाउँके चोकके नामाकरन कर्ना । इ कामम फे सुरुवात आफन गाउँके सुरु कैसेक्ल बाट । उहाँ यह माघक बखेरीम गाउँम जैना डग्रिम मटाँवा चोक नामाकरन कैख साइनबोर्ड गार लगा सेक्ल । ओसहख आफन ख्यालल हुर्कल खोल्ह्वा, लड्या, बन्वाके नाउँ फे थारुनके ढरल अनुसर बेल्सना ओ घर परिवार एकापसम थारु भासाम ब्वाल पर्ना आग्रह रलहिन् ।                                                                                                                                                                लेखक मानबहादुर चौधरी ‘पन्ना’ थारु पन, थारु मन थारु धनके एकीकृत कैख एकजुट हुइना कना उहाँक विचार रलहिन् ओहमार थारु समुदायम स्थापित सहकारीके एकीकरनके लाग फेन रातदिन डौर्ल । एकठो बल्गर सहकारी बनाख थारुन्के आर्थिक स्तरोन्नति कर्ना उहाँक सपना पूरा कर्ना बाँकी बा ।  अन्ततः उहाँ यी भौतिक संसार छोर्क हमहनसे बिदा हो सेक्ल । बट्ठाके तौल नप्ना पलरा फे नि रहठ । हरेक मनैन् आफन पीडा गम्हीर लागठ । आब उहाँक निधनले घरपरिवार लगायत सारा सुर्खेती थारु समुदाय एवम् शुभचिन्तक बट्ठाम बा । आब हमारठे उहाँक डेखाइल विचार, सोच ओ सपना पूरा कर्ना जिम्मेवारी आइल बा । उहाँक डेखाइल डगर ओ सपना पूरा कर सेक्लसे केल उहाँप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जली हुइ । हम्र हमार भासा, कला, साहित्य, संस्कृति, सभ्यताके संरक्षण करक लाग मनमुटाव हटाख एक्क ठाउँम ठह्रैना जरुरी बा । हम्र आफन आफन ठाउँसे आफन समाज संस्कृतिके लाग कुछ न कुछ काम कर्बि, योगदान कर्बि कलसे किल उहाँप्रति सच्चा सम्मान हुइ सेकि ।    

रानाथारू समुदायमा अठतिस् दिनसम्म मनाइन्छ होरी त्योहार

रानाथारू समुदायमा अठतिस् दिनसम्म मनाइन्छ होरी त्योहार

५३ दिन अगाडि

|

१२ चैत २०८०

लक्ष्मी राना  कुनै पनि समुदायको पहिचानको रूपमा त्यस समुदायको विविध संस्कार, संस्कृति र परम्पराको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको हुन्छ । रानाथारू समुदायमा मनाइने विविध चाडपर्व मध्ये होरी त्योहार पनि एक हो । अन्य समुदायमा जस्तै पश्चिम नेपालको कैलाली र कञ्चनपुर जिल्लामा बसोबास गर्दै आएका रानाथारू समुदायमा पनि होली पर्वलाई होरी त्योहारको रूपमा भव्यताका साथ मनाइन्छ । सबैभन्दा ठूलो त्योहार‌ होरी रानाथारू समुदायको सबभन्दा ठुलो त्योहारको रूपमा होरी त्योहार मनाइन्छ। यो त्योहार यसर्थ ठूलो छ कि यो माघको पूर्णिमा होरीको आगमनदेखि सुरु भएर चैतको चरइँमा होरी विदाइसम्म चल्ने गर्दछ। यो बीचमा होरी स्थापनादेखि खक्डेहरासम्म अठतिस् दिन युवा युवतीहरू होरी खेल्ने गर्दछन् ।  होरी माघको पूर्णिमामा होरी स्थापना, फागु पूर्णिमामा होरी दहन, होरी पूजा, फागुको फगोहा र हटकना, खक्डेहरा‌मा समापन र चैत्रको चराइँमा होरी विदाई गरी मनाइन्छ । यी पर्व र संस्कारहरू  एक अर्कासँग अन्तरसम्बन्धित रहेका छन् र रानाथारू समुदायमा यो त्योहार लामो समयसम्म चल्ने भएकाले यो सबैभन्दा ठूलो त्योहारको रुपमा मानिन्छ । मिथक र जनविश्वास रानाथारू समुदायमा होरी मान्ने परम्परा परापूर्व कालदेखि नै रहेको पाइन्छ। यो हिन्दू धर्मसँग सम्बन्धित पौराणिक प्रसंगसँग जोडिएको पाइन्छ । विशेष होरीमा दुई पौराणिक प्रसङ्ग  भेटाउन सकिन्छ। पहिलो प्रसङ्गअनुसार हिरण्यकश्यपको छोरा पहिलाद (प्रह्लाद) विष्णुको ठूलो भक्त थिए तर हिरण्यकश्यप स्वयम् आफूलाई नै भगवान मान्ने गर्थे । उनी चाहन्थे कि मेरो छोरा मेरो गुणगान गाओस्, मेरो पूजा गरोस् तर प्रह्लाद विष्णुको गुणगान गर्थे, उनकै पूजा गर्थे। यो देख्न नसकेका हिरण्यकश्यप पहिलादलाई  मार्न विविध उपाय अपनाए तर सकेनन् ।  एकदिन आफ्नै बैनी होलिकालाई विष्णु भक्त पहिलादलाई मार्न पठाए । आगोबाट नमर्ने वरदान पाएकी होलिका आफ्नो भतिजलाई मार्न काखमा लिएर फागु पूर्णिमाका दिन आगोमा चिर ओढेर बस्दा त्यो चिरको शीतलताको कारणले पहिलाद बाँच्छ । तर, होलिका त्यही आगोमा जलेर मर्छे र त्यही दिनदेखि प्रत्येक वर्ष फागु पूर्णिमाका दिन साँझ होलिका दहन गरेर बिहान त्यसकै टीका लगाएर असत्यमाथि सत्यको विजयमा उत्सवको रूपमा होरी मनाउन सुरु गरियो । अर्को प्रसङ्गअनुसार द्वापरयुगमा भगवान श्रीकृष्णले फागु पूर्णिमाका दिन मथुरादेखि गोकुलसम्म गोपनीहरूसँग रंगका साथ होली खेलेका थिए । त्यस दिनदेखि फागु पूर्णिमामा अविर लगाएर होली मनाउन थालियो । यसरी घर घरमा मथुराबाट होरी आएको जनविश्वास रहेको पाईन्छ । असत्य जति शक्तिशाली बलशाली भएता पनि एक दिन सत्यको अगाडि अवश्य हार हुन्छ । फागु पूर्णिमामा आपसी रिसराग होलिकासँगै जलाएर एकापसमा सद्भाव, माया प्रेमको सम्बन्ध कायम गर्दै सहयोग र विश्वास स्थापित गर्दै होरी खेलिने जनविश्वास रहेको पाईन्छ । होरीको स्थापना माघ पूर्णिमाको दिन  गाउँको कुलदेवताको भुँइयाको नजिकमा कण्डा, दाउरा, टिटरो, मिठाई, भेँट चढाएर विधि विद्यानका साथ होरी स्थापना गरिन्छ। त्यस दिनदेखि जिन्दा होरी खेल्न सुरु हुन्छ । होरी दहन मंगलबारबाहेक अरु जुनसुकै दिन जस्तो अवस्था आउँछ, त्यस्तै साँझ या बिहान होरी दहन गरिन्छ । होरी दहन गर्न पुरुष मान्छे होरी स्थापित ठाउँमा गई चाकर या भलमन्साले घर घरबाट उठाएको भेट (पूजा सामग्री) ले पूजा गरी होरीको पुत्ला जलाउने गरिन्छ । त्यसपछि ‘होरीमा आगो लाग्यो होरीमा आगो लाग्यो’ भन्दै जोड जोडले हल्ला गर्छन् । आगो लगाएर त्यही आगो एक सासमा दगुरेर पधनाको कुँवा या नलको खाल्डोमा हाल्छन् । गदरियाका मन्त्री राना भन्छन् , ‘होरी दहन गर्दा पहिला पहिला एउटा जिउँदो चल्ला पनि जलाइन्थ्यो तर अचेल खुनको सट्टा सुपारी चढाइन्छ ।ू पुजाको लागि लगिएको मिठाइ, पुरी त्यहीँ बाँडेर खान्छन्, फिर्ता ल्याउँदैनन् ।’ होरीको टीका होरी दहनको अर्को दिन टीका हुन्छ । होरी जलाएको ठाउँमा गई त्यसमा कसैको पात हालेर त्यसको टीका लगाइन्छ र त्यसकै टीका एक अर्काको माथमा लगाएर होरीको शुभकामना साटासाट गरिन्छ । केटा मान्छे मतबरिया र केटी मान्छे छैलाको रुपमा  त्यहीँ टीका लगाएर केही समयसम्म होरी खेल्छन्  । त्यसपछि बाटोभरी गीत गाउँदै पधना या भलमन्साको घरमा आएर होरी खेल्छन् । जिन्दा होरी र मरी होरी होरी स्थापना गरेदेखि  होरी दहन नभएसम्म साँझ खाना खाएर युवा युवतीहरू डंकाको तालमा गीत गाउँदै होरी खेल्ने गर्दछन्, जसलाई जिन्दा होरी भनिन्छ भने होरी दहनको दिनदेखि खक्डेहरासम्म खेलिने होरीलाई मरी होरी भनिन्छ । होरीमा रामायण, महाभारतको कथामा आधारित गीतहरू गाउँदै ठडौवाँ होरी, मतबरिया होरी, लोहकौवाँ होरी, सादा होरी, बधाइ होरी , खिचडी होरी, गडवाली होरी यी विविध प्रकारको होरी खेलिन्छ । होरीमा पूजापाठ होरीमा पूजापाठ आआफ्नो कुलदेवता अनुसार हुने गर्छ । यो कुलदेवताको पूजा हो । कुलअनुसार पूजा फरक फरक हुने गर्दछ र यो पूजा सबैको घरमा भने हुँदैन । जसको कुलदेवता यो पूजा लिने गर्छ उसले मात्र पुज्ने गर्छ । कुलदेवताअनुसार कसैले जिन्दा होरी पूजन (होरी स्थापित गरेदेखि) गर्छ भने कसैले मरी होरी पूजन गर्छन् । पूजामा चिनी हालेर बनाएको पुरी जोडामा, घिउ, पानीले अगियारी गर्छन्  तर कसैको घरमा जुठो पर्यो या जसको घरमा कुल देवता छैन अर्थात् जो सरकार भगत छन् , तिनीहरू यो पूजा गर्दैनन् । खक्डेहरा होरी दहनको आठौं दिनमा हप्ताको जुन बार परेता पनि खक्डेहरा पर्व मनाइन्छ । खक्डेहराको दिन बिहान पाँच बजेतिर काँचो माटोको सात सात गोली (मटेंग्रा) एक एक वटा सिन्कामा उनिन्छ । माटोकै तीनवटा दियो बनाएर एक दियोमा सात प्रकारको नाज (जस्तै चना, केराउ, तोरी, मसुरो आदि) राखिन्छ । दोस्रो दियोमा कपास राखिन्छ र तेस्रोमा दियो बालिन्छ । अलिकति बैठाबन्नी (सिन्का भएको कुचो) राखी  एक खप्टोरामा ( फुटेको गाग्रोको एक अंश) राखेर साथमा एक लोटा पानी पनि लगिन्छ ।  गाउँको पधना या गाउँको ठूलो मान्छे जो पुर्खौदेखि नै खक्डेहरा फोड्ने गर्दछन्, तिनले परिहारी (हलोको तल्लो भाग), घिउ लिएर घरदेखि आउँछन् । जो जो फुटाउन जान्छन्, तिनीहरूको घरबाट एक जना जो कोही पनि दियो भएको त्यही खप्टोरा लिएर ‘आबओ रि अँधरी धुँदरी लँगडी लुली’ भन्दै गाउँको दक्षिणतिर गाउँभन्दा बाहिर जान्छन् । गाउँको ठूलोमान्छेले घर घरबाट गएको पूजाको समान एक ठाउँमा  राख्न लगाउँछन् र सबैजना त्यहाँ राखेर टाढा जान्छन् । एकजना मुख्य मान्छे खक्डेहरा फुटाउन थालेपछि असामी पछाडि फर्केर हेर्दैनन् र त्यहीँबाट होरीको विदाई पनि हुन्छ । पुर्खा भन्छन्  खक्डेहराको दिन जसको घरमा खुसी आउँछ, जस्तै कि घरमा बच्चा जन्मियो, भैँसी व्यायो अर्थात् राम्रो भयो, उसले त्यही दिनदेखि  खक्डेहरा फुटाउन थाल्छ । अनि, खक्डेहराको दिन जसको घरमा नराम्रो घटना घट्छ त्यो दिनदेखि खक्डेहरा फुटाउन  छोड्छन्  । सबैले खक्डेहरा फुटाउँदैनन् ।  फगोहा र हटकना फागुनमा फगोहाको विशेष महत्व रहन्छ । फागुमा फगोहा माग्ने‌ र फगोहा दिने एउटा संस्कार रहेको छ । फगोहा दुई थरिको चल्ने गर्दछ । पहिलो  होरी दहनदेखि खक्डेहरासम्म फगोहा माग्ने र दिने चलन रहेको छ । होरी खेल्ने युवतीहरू विहान गाउँका भलमन्सा, प्रधान, पधना, चाकर गाउँका जान्नेमान्नेको घरमा गइ फगोहा माग्ने गर्दछन् र साँझ आएर होरी खेल्ने गर्छन् ।  दोस्रो नातामा भिनाजु , नन्दुइया र मित पर्नेले होरी दहनको दिनदेखि विषेशगरी आफ्नो साली, ठकुराइन, सरहज, सैनारलाई फगोहा दिन जाने चलन रहेको पाइन्छ। त्यस्तै हटकना गर्ने पनि आपसी आत्मियता र सौहार्दताका लागि विशेष महत्व राख्दछ।  पाहुनाका लागि आज मेरो घरमा खानपिन छ भन्दै आफ्नो घरमा खानपिनको व्यवस्था बनाउनु नै हटकना हो । विशेष गरी होरीमा आफ्ना आफन्तहरूलाई आफ्नो घरमा बोलाई मिठो मिठो खानेकुराले स्वागत गरिन्छ । विशेष जसले फगोहा दिएको छ, उसलाई त अनिवार्य हुन्छ हटकना नत्र पाप लाग्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । अचेल फगोहा दिने र हटकना खुवाउने परम्परामा भने केही कमी भने आएको देखिन्छ। होरी विदाई होरीको विदाई चैतको चराइँमा गरिन्छ। चराइँ गाउँको पूजा हो । त्यस दिन गाउँका प्रत्येक घरकाले अन्दिको मिठो भात र विशेष माछा सहितको अन्य तरकारी पकाएर सँगै लगी गाउँको बाहिर गई दिनभरी उतै बस्छन् । साँझतिर गाउँको भर्रा वा गुरुवाले पूजापाठ गरिसकेपछि सवै जना होरी खेलेर गाउँ भन्दा बाहिर ‘आज होरी गई रे बलमु परदेश’ भन्ने गीत गाउँदै होरीलाई पठाएर घर फर्किन्छन् । त्यस दिनदेखि होरी फेरि मथुरा जान्छ । यसरी वर्ष दिनपछि आएको होरी सकिन्छ। अन्तमाः रानाथारू समुदायको सबैभन्दा ठूलो त्योहारको रूपमा रहेको होरी पहिले महिना दिनसम्म नाचगान गरिन्थ्यो भने वर्तमानमा दुई तीन दिनमा सीमित भएको देखिन्छ । डिजेमा नाच्न र गाउनमा मन पराउने आजका युवाहरू आफ्नो मौलिक संस्कृतिप्रति पनि गम्भीर हुनुपर्ने देखिन्छ । अहिलेको अवस्थामा हाम्रो परम्परा मूल्य मान्यता कला संस्कृतिको जगेर्नामा युवावर्ग जागरुक भई लाग्नुपर्ने देखिन्छ ।   गदरिया, कैलाली निवासी लेखिका बैतडी, शिवनाथ– २, सर्मालीस्थित नागार्जुन माविमा शिक्षणरत हुनुहुन्छ । 

भाषा फराकिलो र सहज हुनु बेस

भाषा फराकिलो र सहज हुनु बेस

५४ दिन अगाडि

|

११ चैत २०८०

थारु भाषाको पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तक बनाउने  बारबर्दिया नगरपालिकाको मस्यौदा टोली छलफलको क्रममा घोराहीस्थित सर्वोदय पुस्तकालय तथा वाचनालयमा । पोमराज शर्मा पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकाली अनि उत्तर हिमशैलदेखि दक्षिणको धानकौली तराईसम्म लमतन्न परेको यस देवभूमिमा बस्ने हरेकले मेरो देश नेपाल अनि म नेपाली भनी गर्वले आफ्नो ढुकुरे छाती नि ढक्क फुलाएर शिर ठाडो बनाउँछन् । हरेकका मातृभाषा जन्मजात आर्जित छ । यसमा कसैले न घमण्ड न कसैले होची अर्घेल्यायी गर्नु छ। जुम्लाको सिँजाबाट प्रसारित खसभाषा जति फैलियो त्यति परिस्कृत र परिमार्जित हुने सुअवसर प्राप्त गर्यो । सुदूरपश्चिमको डोट्याली भाषा होस् वा पर्वते, झापाली अथवा सुदुर पूर्वेली दार्जिलिङे भाषामा खसभाषाको कुनै छेकछन्द छैन। तर पनि नेपाल र नेपाली शब्दसँग रक्त सम्बन्ध हुनेलाई मुटु जत्तिकै प्यारो लाग्छ। भाषाका विद्यार्थी वा शिक्षक जो कसैले पनि कुनै भाषा प्रति आक्रोश ,आक्षेप र विष बमन गरेमा कदवृद्धि नभइ आफ्नै विद्वत्तालाई अवमूल्यन गर्नु हो । थारु भाषाको पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तक बनाउने  बारबर्दिया नगरपालिकाको मस्यौदा टोली छलफलको क्रममा घोराहीमा छलफलपछि। हरेक भाषा कथ्यमा मात्र सीमित भए उसको अस्तित्व अनिश्चित हुन्छ । अतः हरेक भाषाविद्को दायित्व हो भाषालाई युगानुकुल लिपिबद्ध गर्नु। भाषालाई व्याकरणिक अनुशासनमा बाँधेर जटिल अनि असहज बनाइ नवसिकारुलाई किलिष्ट पारिनु हुदैन । त्यस्तै  भाषालाई सहज बनाउने भन्दैमा भाषिक अराजकता सिर्जना पनि गरिनु हुदैन ।   नेपालको संविधानमै मातृभाषाको संरक्षण, सम्वर्द्धन र  विकासका लागि आवश्यक पहल गर्न निर्दिष्ट गरेको छ। जसका लागि  विभिन्न स्थानीय निकायले आफ्नो प्राथमिकता राखिरहेका छन् ,जसलाई अन्यथा लिनु हुदैन । हरेक बालबनिता, युवायुवती बृद्धबृद्धा जो कोहीले जुनसुकै उमेरमा जति धेरै भाषाको ज्ञान हासिल गर्छ, उसको बौद्धिकताको आयतन र परिधिको क्षेत्रफल वृद्धि हुनेमा कुनै शङ्का छैन ।तपाईंलाई जति धेरै भाषाभाषीसँग समागम हुने अवसर र मौका मिल्दछ, सम्झनुस् तपाईं भाग्यमानी हो । नौतुनवा, गोरखपुर, रुपैडिया, बलैगाँउ, गौरीफण्टा र बनबासा गएर कनिकुथी हिन्दी बोल्दा महान भाषिक दक्षता प्राप्त गरेको बौद्धिक व्यक्तित्व  महसुस गर्नेले आफ्नै छिमेकीको मातृभाषाको रुपमा रहेका कोचिला थारु, दगाहा थारु,देउखुरीया धारु,देसौरी थारु र राना थारु भाषाका विषयमा चर्चा परिचर्चा हुँदा निधार खुमच्यानु पर्ने कुनै कारण देखिदैन । हरेक भाषामा मानक र मानकीकरणका कुरा चल्नु स्वभाविकै हो । तर जुन भाषा कथ्यमा व्यापकता तर लेख्यमा अझै सङ्कुचन छ, त्यस भाषा विकासको प्रारम्भिक चरणमा नै मानकीकरणको कुरा उठाउनु पनि अप्रत्यक्ष रुपमा भाषा विकासमा अवरोध सृजना गर्नु हो भन्ने लाग्छ । बाँके, बर्दियामा जन्मे हुर्केका व्यक्ति हुन वा सरल जीवनको सपना बुनी  नयाँवस्ती सरेका देसारु हुन वा जागिरे जीवनका क्रममा  वस्ती सरेका नवआगन्तुक सबैले यस क्षेत्रमा रहेका बहुसंख्यक जातिले बोल्ने थारु भाषा जानी नजानी आत्मसात् गरेकैछ, गरिरहेकै छ । सहज विचार विनिमय गर्न होस् वा आपसी घनिष्टताको गाँठोलाई मजबुत गर्न पनि यस भाषालाई प्रेमको आलिङ्गनमा बाँध्नु बुद्धिमता देख्दछु। बारबर्दिया नगरपालिकाले  स्थानीय पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तकलाई आगामी शैक्षिक सत्रदेखि  थारुभाषाको पाठ्यक्रम पाठ्यपुस्तक क्रमशः लागू गर्दै जाने निर्णय गरेबमोजिम पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तक लेखन कार्यदलको सदस्यका नाताले  थारु भाषा, कला, साहित्य तथा संस्कृतिका विद्वान् व्यक्तिसँग भलाकुसारी गर्ने मौका मिल्यो, जुन अवसरले दाङदेखि बर्दियासम्म यस भाषाको विगत, वर्तमान र भविष्यमाथि थोरबहुत  सहजता, असहजता, प्रयास ,सफलता, विफलता, समस्या, चुनौती जस्ता विषयमा दृष्टिगोचर भयो ।                                                                                                                                                                             लेखक पोमराज शर्मा यस क्रममा साक्षत्कार हुने व्यक्ति डा कृष्णराज सर्वहारी, छविलाल कोपिला ,अशोक थारु, केवि चौधरी  लगायतसँगको अन्तर्क्रियाले धेरै अन्तरवस्तु नजिकबाट बुझ्ने अवसर प्राप्त भयो । थारु भाषा,साहित्य  र संस्कृतिको संरक्षण सम्वर्द्धनमा उहाँहरुले खेलेको भूमिका प्रशंसनीय छ। उहाँहरुको लेखनीले थारु भाषा साहित्यको श्रीवृद्धिमा अझै निख्खारता ल्याओस्,यहीँ छ शुभकामना । यसका साथै बारबर्दियाको भाषिक कदममा सकारात्मक सल्लाह ,सुझाव र सहयोगको पनि अपेक्षा राख्दछु ।                                                                                      लेखक पोमराज शर्मा अंशुवर्मा उच्च मावि जयनगर, बर्दियाका प्रधानाध्यापक हुन् ।

यो के अचम्म, दाहसंस्कार पनि गर्न नपाइने ?

यो के अचम्म, दाहसंस्कार पनि गर्न नपाइने ?

११२ दिन अगाडि

|

१२ माघ २०८०

जागिरे जिन्दगीको विश्रामपछि गाउँमा बस्न थालेको अहिले मेरो  अढाई वर्ष पुगेको छ । गाउँलेहरुलाई कस्तो महसुस हुन्छ, थाहा भएन । मलाई भने छिमेकी गाउँको ब्यवहारमा ठूलो बद्लाव आएको महसुस भएको छ । अढाई वर्षमा गाउँको धेरै दुःखसुखमा सहभागी भएँ । सुखमा रमाइयो पनि, दुःखमा सहानुभूति समवेदना पनि जाहेर गरियो । आफ्नो मान्छे आफ्नो आफन्त गुमाएको पीडा कस्तो हुन्छ, पर्नेलाई थाहा हुन्छ ।  अढाई वर्षमा छिमेकी गाउँले जुन निर्लज्जता प्रदर्शन गरिरहेको छ, त्यो अचम्मलाग्दो छ । पीडामाथि पीडा थप्ने काम गरिरहेको छ । कसको सोंच, योजनामा त्यो गरिरहेको छ ? बुझ्न बाँकी छ । गाउँमा भलमन्सा छन्, बुद्धिजीवि छन्, जनप्रतिनिधि छन्, तिनले त्यसो गरे होलान् जस्तो मलाई लाग्दैन । यदि गाउँका अन्य केही मानिसहरुले गरेका हुन् भने भलमन्सा, बुद्धिजीवि, जनप्रतिनिधिले सम्झाउन सक्नुपर्ने हो, कचेहरीमा बोलाएर समन्वय गर्नुपर्ने हो ।  यो अढाई वर्षमा ३ ब्यक्तिको दाहसंस्कारमा सहभागी भइयो । पहिलो २ जना मान्छे मर्दा छिमेकी गाउँलेले खोला किनारमा लाश जलाउन नदिने खबर पठाएको कारण पीडित परिवारले लाश आफ्नो जमिनमा गाड्नु परेको जानकारी पनि पाइयो, त्यतिबेला केही भनिएन । सानातिना कुरा कहिलेकाहीं हुन्छ भनेर चुप लागियो । तर तेश्रो ब्यक्ति बित्दा आफूले पनि त्यो ब्यवहार देखें ।  २०८० माघ ११ गते खोला किनारमा लाश जलाउन जाँदा छिमेकी गाउँको चौकीदार आएर यहाँ लाश जलाउन दिइरहेका छैनन् भन्ने खबर लिएर आए । हामीले लाश जलाउन नदिने ब्यक्ति को हुन् पठाउदिनु भनेर फर्कायौ ।  छिमेकी गाउँको ब्यवहारमा आएको यो परिवर्तनले म अचम्मित छु । मान्छे मर्दाको पीडा कस्तो हुन्छ ? थाहा पाउनुपर्ने हो । फेरि नदीवारी त परापूर्वकालदेखि हाम्रो गाउँको सिमाना हो । आफ्नो गाउँको सिमानामा त सम्बन्धित गाउँको हक हुन्छ । फेरि श्मशान घाट सबैको साझा हुन्छ । त्यो काठमाडौंको आर्यघाट होस् या जुनसुकै नदीमा बनाइएको आर्यघाट होस्, मान्छे लाश जलाउँछन् अवरोध हुँदैन । फेरि हाम्रो गाउँले त परापूर्वकालदेखि लाश जलाउन त्यो घाटको उपयोग गर्दै आइरहेको छ । त्यतिबेला त रोकतोक थिएन । अहिले किन भैरहेको छ ?   निरंकुश पंचायती ब्यवस्थाका कारण हामी लाश गाड्ने मरघट (श्मशान घाट) गुमाएका छौं । मरघट गुमाएर लाश आफ्नो खेतबारीमा गाड्न बाध्य छौं । तर अब भने लाश जलाउने ठाउँ गुमाउने पक्षमा छैनौं । छिमेकी गाउँको यो ब्यवहार हाम्रो लागि असह्य छ । यसलाई बेलैमा टुङ्गो लाउनैपर्छ । पीडामा पीडा थप्ने काम नहोस्, सम्बन्धित गाउँको भलमन्सा, बुद्धिजीवि, जनप्रतिनिधिहरुको ध्यान पुगोस् ।

केही कुरा धिमालबाट सिक्ने कि !

केही कुरा धिमालबाट सिक्ने कि !

१४२ दिन अगाडि

|

११ पुष २०८०

आदिवासी जनजातिहरुको मानव अधिकारसम्बन्धि वकिल समुह (लाहुर्निप) को आयोजनामा २०८० मंसिर २४ देखि २७ सम्म काठमाडौंमा एउटा गोष्ठीको आयोजना भएको थियो । गोष्ठीमा आदिवासीहरुको ठूलो समुदाय मगर, थारु र अर्को धिमाल जातिलाई बोलाइएको थियो । बोलाउनुको मूल उद्देश्य ती समुदायमा रहेको परम्परागत शासन प्रणाली भेजा, भल्मन्सा र माझी वाराङको अवस्था, कार्यशैली र प्रथाबारेमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनमा रहेको ब्यवस्थाबारे छलफल र अनुभव आदानप्रदान गराउनु रहेको थियो । तीनटै समुदायबाट स्थानिय तहका प्रतिनिधि, परम्परागत शासन प्रणालीका प्रमुख भल्मन्सा, माझी वाराङ, जातिय संस्थाका प्रतिनिधि, नागरिक समाजका अगुवाहरुको उपस्थिति थियो ।  कार्यक्रममा धेरै कुराबारे छलफल गरिएको थियो र धैरै कुराबारे जानकारी प्राप्त भएको थियो । हामीले भल्मन्सा प्रणाली र भल्मन्साले गर्न सक्ने कार्यबारे साथीहरुलाई जानकारी गराएका थियौं भने मगर साथीहरुले भेजा प्रणाली र धिमाल साथीहरुले माझी वाराङ र उसले गर्ने कार्यबारे जानकारी गराएका थिए ।  ४ दिनसम्म भएको गहन छलफलले हामी के निष्कर्षमा पुगेका थियौं भने जनप्रतिनिधिले चाहे भने देशको मौजुदा कानुनको आधारमा जनतालाई धेरै हक अधिकार दिन मिल्ने, दिन सक्ने ब्यवस्था छ । संविधानमा स्वायत्त क्षेत्र, विशिष्ट क्षेत्रको ब्यवस्था त्यसै गरेको छैन । स्थानीय तहलाई प्रदेश र संघसँग नबाझिने गरी ऐन कानुन बनाउने अधिकार पनि त्यसै दिएको हैन, जनताका हकहितको संरक्षण गर्नका लागि नै दिएको छ । तर जनता र जनताका प्रतिनिधिहरु कानुनका बारेमा राम्रोसँग नबुझेकाले समस्या भैरहेको छ । जुन स्थानीय तहमा जनप्रतिनिधिहरु कानुनबारे जानकार र जनताप्रति जवाफदेही छन्, उनीहरु आफ्ना जनतालाई हकअधिकार उपभोग गराउन प्रयास गरिसकेका छन् । सोही प्रयासअनुरुप नै बर्दिया र कैलालीका केही स्थानीय तहमा बरघर÷भल्मन्सा सम्बन्धि ऐन पास गरी ब्यवहारमा लागू गर्ने प्रयास भैरहेको छ । यो थारु बहुल सबै स्थानीय तहमा आवश्यक पनि छ ।  धिमालहरुले प्राप्त गरेको उपलब्धि    परम्परागत शासन प्रणाली रहेका आदिवासी समुदायले थारुहरुबाट धेरै कुरा सिक्न सक्छन् भने थारु समुदायले पनि अन्य आदिवासी समुदायबाट धेरै कुरा सिक्न सक्दछन् । धिमाल समुदायका अगुवाहरुले धिमाल समुदायका लागि गरेको प्रयास र उनीहरुले प्राप्त गरेको उपलव्धि थारुहरुका लागि सिकाई बन्न सक्दछ ।  जनगणना २०७८ को तथ्यांकअनुसार जम्मा २५,६४३ को संख्यामा रहेको धिमालहरुको जातीय संस्था “धिमाल जातीय विकास केन्द्र” को उर्लाबारी–३ मंगलबारेमा १० बिगहा आफ्नो जमिन रहेको छ । बेलबारी नगरपालिका मोरङ र उर्लाबारी नगरपालिका मोरङले धिमाललाई पहिलो नागरिक घोषणा गरेको छ भने दमक नगरपालिका झापा र पथरी शनिश्चरे नगरपालिका मोरङले धिमाललाई प्रथम जाति भनी घोषणा गरेको छ ।  उर्लाबारी नगरपालिका मोरङले पहिलो नागरिक धिमालहरुको सर्बाङ्गिण विकासको लागि वर्षेनी २० लाख रुपैया छुट्याइरहेको छ । सानो संख्यामा रहेका धिमाल समुदाय कसरी पालिकालाई पहिलो नागरिक घोषणा गराउन सफल भयो ? पालिकाले किन उनीहरुको हक, अधिकार र बृत्ति विकासको लागि वर्षेनी बजेट बिनियोजन गरिरहेको छ ? यो थारु लगायतका आदिवासी समुदायको लागि सिकाई बन्न सक्छ । पूर्वदेखि पश्चिमसम्म फैलिएका तराईका आदिवासीको रुपमा प्रचारित १८ लाख ७ हजार १२४ को संख्यामा रहेका (२०७८ को तथ्यांक अनुसार) आदिवासी थारु जम्माजम्मी एउटा इटहरी उपमहानगरपालिकामा नगरको पहिलो नागरिक घोषणा भएका छन् भने २५६४३ को जनसंख्यामा रहेका आदिवासी धिमाल ४ पालिकामा पहिलो नागरिक घोषणा गराउन सफल भएका छन् । थारु लगायतका आदिवासीहरुका लागि धिमालहरुले प्राप्त गरेको यो उपलब्धि एउटा राम्रो उदाहरण बन्न सक्छ ।    स्थानीय तहले गर्न सक्ने पहल  स्थानीय तहले, जनउत्तरदायी जनप्रतिनिधिले संविधानमा उल्लेख भएका हक अधिकारको बहाली गर्न संविधान, ऐन कानुनको अधिनमा रही धेरै कुरा गर्न सक्ने देखिन्छ । यो उनीहरुको ईच्छाशक्तिमा भर पर्ने देखिएको छ । संविधानमा स्वायत्त क्षेत्र, विशिष्ट क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्रको ब्यबस्था गरिएको छ । स्थानीय तहले प्रदेश र संघसँग नबाझिने गरी कानुन बनाउन मिल्ने ब्यव्स्था गरेको छ । यही ब्यवस्थाअनुरुप बर्दिया जिल्लाको बारबर्दियामा पालिका अध्यक्ष दुर्गाबहादुर थारु (कबिर) ले पहिलो पटक  गाउँपालिकामा बरघर÷भल्मन्सा ऐन तर्जुमा गरी पास गराएका थिए ।  अहिले बरघर÷भल्मन्सासम्बन्धि ऐन बर्दिया, कैलालीका अन्य केही पालिकाहरुले पास गरिसकेका छन् । धेरै पालिकाहरुमा यसबारे बहस भैरहेको छ । तर ९५ प्रतिशत भन्दा बढी एउटै जातिको जनसंख्या रहेको पालिकाहरुले समेत स्वायत्त क्षेत्र भनेर घोषणा गर्न, गराउन सकिरहेका छैनन् । यो सुवर्ण अवसर नजानिदो तरिकाले हातबाट फुत्किरहेको उनीहरुलाई थाहा छैन ।  इतिहासले थारुहरुलाई तराई तथा भित्री तराईका आदिवासी भनिरहेको बेलामा पहिलो नागरिक घोषणा गर्न के ले रोकिरहेको छ ? जबकि पूर्वदेखि पश्चिमसम्म तराई तथा भित्री तराईका धेरै पालिकाहरुमा थारु समुदायकै प्रमुख तथा उपप्रमुख रहेका छन् । गैरथारु प्रमुख तथा उपप्रमुखहरु पनि थारुहरुकै मतबाट जितेका छन् । यो सुनौलो घडीमा गर्न सकिने काम नगर्ने हो भने समयले पर्खला ? यो आफैंले आफैलाई प्रश्न गर्दा बढी उत्तम हुन्छ कि !  त्यसैले, निचोडमा के भन्न सकिन्छ भने संविधानमा हामीले सोचेका सबै कुरा छैनन्, हामीले सोचेका चाहेका धेरै कुराबाट हामीलाई हाम्रा ठूला दलका नेताहरुले संविधानमार्फत नै बञ्चित गरेका छन् । फेरि पनि संविधानमा केही त्यस्ता ब्यवस्था छन्, जसबाट जनताका ईच्छा, चाहना केही हदसम्म पुरा गर्न सकिन्छ । संविधानमा ब्यवस्था भएका स्वायत्त क्षेत्र, बिशिष्ट क्षेत्रको धारणा र प्रावधान पनि उत्पीडित जातिहरुको घाउमा मलहम लगाउनकै लागि गरिएको कानुनी ब्यवस्था हो, जुन ब्यवस्थामार्फत् मलहम लगाउन सकिन्छ ।  त्यसैगरी, स्थानीय तहलाई संघ र प्रदेशसँग नबाझिने गरी ऐन बनाउन मिल्ने कानुनी प्रावधान पनि उत्पीडित समुदायको घाउमा मलहम लगाउनकै लागि बनाइएको प्रावधान हो । थारुहरुको परम्परागत भल्मन्सा प्रणाली, मगरहरुको भेजा प्रणाली, धिमालहरुको माझी वाराङ प्रणाली उनीहरुको आफूमाथि आफै शासन गर्ने एक लोकतान्त्रिक प्रणाली हो । यो लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई पालिकाले ऐन बनाई शासनमा सहभागी गराउन सक्छ र सम्बन्धित समुदायलाई अपनत्वबोध गराउन सक्छ ।  प्रथम नागरिक, पहिलो नागरिकको घोषणा तत्तत् जातिलाई गरिने ऐतिहासिक सम्मान हो । जुन धेरै पालिकाले गर्न सम्भव छ । धिमाल समुदायलाई त्यहाँका पालिकाहरुले गरेको घोषणा उदाहरणको लागि काफी छ ।   

नेपाली राजनीतिमा 'लेमन जुस' लूट

नेपाली राजनीतिमा 'लेमन जुस' लूट

१४४ दिन अगाडि

|

०९ पुष २०८०

संजीव सत्गैंया सन् १९९५। अमेरिकाको पिट्सबर्गमा एक हट्टाकट्टा युवाद्वारा बैंक डकैती भयो। डकैतीको रमाइलो पक्षचाहिँ के भने– ती युवा, म्याकआर्थर व्हीलर, सरासर बैंकभित्र पसे, टेलरलाई बन्दुक देखाए, पैसा लिए, अनि हिँडे। न भेष बदलेका, न अनुहार नै छोपेका। डकैती गर्न यसरी गएका, मानौँ निगरानी क्यामेरामा पनि उनी देखिने छैनन्। रिपोर्टहरूका अनुसार बैंक कर्मचारीले त उनलाई बिनाप्रतिरोध नै पैसा दिए, बरु फुस्किन लागेको हाँसो दबाउने प्रयास गर्दै। यस्तो खुल्लमखुल्ला डकैतीको पटाक्षेप कसरी भयो होला त? अनुमान गर्न गाह्रो छैन। उनी केही समयपछि नै प्रहरीको फन्दामा परी त हाले।  सोधपुछका क्रममा दिएको बयानले चाहिँ प्रहरीलाई उनले चकित नै पारे– ‘तर, मैले त लेमन जुस लाएको थिएँ त!’ अर्थ थियो, उनले अनुहारभरि कागतीको रस दलेका थिए, तथापि किन अदृश्य भएनन्, कसरी निगरानी क्यामेरामा देखिए?  उनको त्यो दुस्साहस एउटा हास्यास्पद धारणाको उपज थियो– ‘लेमन जुस’लाई अदृश्य मसीको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ भने अनुहारभरि त्यही दल्दा त उनी पनि निगरानी क्यामेराले समाउन नसक्ने गरी अदृश्य हुन पर्ने! कागतीको रसको मसी, जुन तापको स्रोतनजिक नआएसम्म अदृश्य रहन्छ, बनाउने परीक्षण सायद केटाकेटी बेलामा उनले पनि गरेकै थिए। वर्तमान नेपालमा यस्तो लाग्छ कि जताततै म्याकआर्थर व्हीलरहरू छन्, विशेषगरी दलहरूमा, अझ ठूला दलहरूमा। दल र नेताहरूको व्यवहार यस्तो छ, मानौँ उनीहरू व्हीलरले झैँ आफ्नो अनुहारमा लेमन जुस पोतेकाले जति नै लूट र दोहनमा लिप्त भए पनि हामीलाई कसैले देख्न सक्दैन भन्ने भ्रममा छन्। नेपालमा भ्रष्टाचार छ भन्नु अहिले 'अन्डरस्टेटमेन्ट' नै भइसक्यो। पछिल्ला दिन समाचारमा विभिन्न आयतन र स्वरूपका भ्रष्टाचारका घटना उजागर भएकै छन्। सरल रूपमा भन्दा राजनीति गर्नु भनेकै धन कमाउनु हो र धेरै धन कमाउनु हो, भलै तरिका खराब नै किन नहोस्, भन्ने बुझाइ नेताहरूमा छ। नेताहरू आफैँ भन्छन्, ‘नियमित तवरले कमाएर त चुनाव नै लड्न सकिन्न।’  कुन दलका नेताले ‘कति कमाए' भन्ने विषय अब यति सजिलो तरिकाले घर, बजार, चिया पसल, सरकारी अड्डा वा मन्त्रालयमै छलफल हुन्छ कि भ्रष्टाचारको अत्यधिक सामान्यीकरण नै भइसक्यो। खतरनाक कुरो, भ्रष्टाचार मौलाइरहेको छ भन्दा पनि जति भ्रष्टाचार गरे पनि कसले नै के गर्न सक्छ र भन्ने अतिआत्मविश्वास जुन तवरले बढेको छ, त्यो हो। प्रशासन, भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्न बनाइएका निकाय, अड्डा, अदालतजस्ता राज्य संयन्त्रलाई आज नेताहरूले म्याकआर्थर व्हीलरको ‘लेमन जुस’ बनाएका छन्, मानौँ कि जति नै भ्रष्टाचार गरे पनि उनीहरू छोपिएकै छन्, देखिएकै छैनन्।  न्युयोर्क टाइम्सका पत्रकार डेक्लन वाल्सको पुस्तक ‘नाइन लाइभ्स अफ पाकिस्तान’मा एक पाकिस्तानी व्यवसायीसँगको वार्ता प्रसंग छ। ती व्यवसायी भन्छन्, "हेर्नुस्, गेम फिक्स गर्ने ५० तरिका छन्, र यहाँ पाकिस्तानमा ९० प्रतिशत जति गेम फिक्स्ड नै हुन्छन्।"  नेपालमा अहिले यस्तो लाग्छ कि गेम शतप्रतिशत नै फिक्स्ड छन्। यदाकदा भ्रष्टाचारका मुद्दामा कोही पक्राउ पर्नु या मुद्दा चल्नुलाई नेपाली समाजले ‘सेटिङ नमिलेको’ भन्ने बुझ्छ। जसको सीधा अर्थ के हो भने भ्रष्टाचार समाजको अभिन्न अंग बनिसकेको छ। बरु कुनै विकास परियोजनामा भ्रष्टाचार भएन भनियो भने त्यो अपवाद मानिने स्थिति छ।  ‘भ्रष्टाचारको अन्त्य’ आजका दिनमा सबैको सबैभन्दा प्रिय शब्दावली भए पनि दल र नेताहरूले भ्रष्टाचारको उन्मूलन त के घटाउन पनि सक्छन् भनेर समाजमा कुनै आशा बाँकी छैन। त्यसको एउटा मात्र कारण समग्र संयन्त्र नै भ्रष्ट हुनु हो। आज जुन दल र नेताहरू राज्य सञ्चालनमा छन्, तिनले प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र र गणतन्त्रका लागि गरेको त्याग अतुलनीय छ। तर, जुन व्यवस्थाले सामाजिक–आर्थिक रूपान्तरण, समावेशीकरण, विकाश, विभेदजस्ता मुद्दा सम्बोधन गर्न सकेन भनेर त्यसलाई बदल्न जुन नेताहरूले आवाज उठाए, उनै नेताले आज तिनै जनसरोकारका मुद्दालाई बेवास्ता गर्दै स्वार्थ निहित राजनीति गर्दा प्रश्न त स्वाभाविक रूपमा तिनैमाथि उठ्छ।   नेताहरूले गाडी चढ्न हुँदैन, घर बनाउनै हुँदैन, राम्रो खानै हुँदैन भन्ने पक्कै हैन। तर, जनताको हितमा काम गर्छु भनेर राजनीति थालेकाहरूले आफ्नो जीवनशैली कस्तो छ र यसले समाजमा कस्तो सन्देश दिइरहेको छ हेर्नुपर्ने हुन्छ। र, कार्यकर्ताले पनि आफ्ना नेतामाथि प्रश्न गर्नुपर्छ; विशेष गरी आजको जस्तो अवस्थामा, जहाँ जनताका प्रश्न या अनुत्तरित छन् या बेवास्तामा।   ‘लेमन जुस' लूटसँगै अहिले मौलाइरहेको अर्को खतरा ‘लेमन सोसियलिजम’ पनि हो। दोहनको राजनीति यसरी फैलिरहेको छ कि संविधानमा समाजवाद उन्मुख नेपाल बनाउने प्रतिबद्धता गरेका दलहरू अहिले ‘लेमन समाजवाद’को अभ्यासमा लिप्त छन्। राजनीतिकर्मी र केही धनीमानीको समूहले जसरी राज्यसंयन्त्रको व्यापक दुरुपयोग गर्दै नाफाको निजीकरण र घाटाको सामाजिकीकरण गरिरहेको छ, त्यस्तो ‘लेमन समाजवाद’ संस्कृतिले देशलाई झनझन खोक्रो बनाउँदै छ।  विगत केही समयदेखि नेताहरूले मिलीजुली रक्षा गरिरहेको अर्को विकृत अभ्यास ‘सर्वदलीय सहमति’ पनि हो। ‘सर्वदलीय सहमति’ नेपाली नेताहरूले आविष्कार गरेको मौलिक चरित्रको यस्तो लेमन जुस हो, जसलाई अनुहारमा लगाउँदा आफ्ना हरेक भ्रष्ट क्रियाकलाप जनताको आँखाबाट छोपिन्छ भन्ने उनीहरूलाई लाग्छ। उदाहरण त धेरै छन्, तर एउटा जल्दोबल्दो उदाहरणचाहिँ के हो भने, दुई/दुई वटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल थन्किएर बसेका मुलुकमा नेताहरूबीच अर्को एउटा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनाउने कुरामा गजबको मतैक्य छ। गजब त के छ भने दल, नेता वा राज्यसँग हाल निर्माण सम्पन्न भइसकेका विमानस्थल कसरी उपयोगमा ल्याउने भन्ने नै नीति र योजना छैन। तर फेरि अर्को थप्दा एकअर्काको स्वार्थपूर्ति मज्जाले हुन्छ भन्ने कुरामा भने दलहरूमा प्रचुर प्रष्टता छ।     मुलुकमा भ्रष्टाचार नै एउटा त्यस्तो रसायन भएको छ, जसले विचार, सिद्धान्त, राजनीति आदिबारे आनका तान फरक धारणा भएका नेताहरूलाई पनि सँगै जोडेर राख्न सक्छ।  ‘हामीले ल्याइदिएको लोकतन्त्रमा तिमीहरू रमाउन पाएका छौ त’ भन्ने भाष्य निर्माण गरेर नेता झन‍्झन् धनी हुँदै र जनता त्यही अनुपातमा गरिब हुँदै जाने जुन बढ्दो क्रम छ, त्यसले व्यवस्थाप्रति क्रुद्ध केही समूहलाई प्रतिगामी भाष्य निर्माण गर्ने राम्रो मौका दिएको छ। तर, लोकतन्त्रलाई जीवन्त राख्ने त आखिरमा जनता नै हुन्। नेताहरूले आफूलाई जति लेमन जुसमा चोपले पनि वा अड्डा, अदालत, प्रशासन लगायतका राज्यसंयन्त्रलाई नै लेमन जुस बनाएर आफ्ना गलत गतिविधिहरू छोपिएको भ्रममा परे पनि जनताको नजरबाट चाहिँ उनीहरू उम्किन सक्दैनन्।  जनताले पछिल्ला केही दशकमा आफ्नो विवेक उत्तम तरिकाले प्रयोग गरेकै छन् र आवश्यक परे फेरि पनि गर्ने नै छन्। म्याकआर्थर व्हीलर आफ्नो मूर्खताले गर्दा प्रहरीको फन्दामा परेझैँ, भ्रष्टाचारमा लिप्त जो कोही पनि जनताको कठघराबाट उम्कन पाउने छैनन् नै। नेताहरूले आफूलाई सुधार्नभन्दा पनि लेमन जुसको आडमा दोहन जारी राखे भने जनताले एक दिन उनीहरूको अनुहार मात्र होइन, चरित्र पनि मतदान पेटिकामा देखाउने नै छन्। उकालोबाट